موعود پایگاه اینترنتی موعود
اشاره:
در این مقاله دو کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق و مکیال المکارم علامه سید محمد تقی اصفهانی و مؤلفان آنها معرفی شده‌اند.
این دو کتاب در حوزه مهدویت دوقلوهای همزادی را تشکیل می‌دهند که هر کس بخواهد آگاهی‌هایی در این موضوع داشته باشد ناچار باید این دو کتاب را ببیند.
به مناسبت معرفی کتاب‌ها و مؤلفانشان تشرفاتی از صاحبان آنها نیز آورده شده. اصلی‌ترین وجه اشتراک این دو کتاب در این است که هر دو به فرمان امام عصر(ع) تألیف شده‌اند.
در میان آثاری که در حوزه مهدویت و شناخت و معرفت آخرین حجت خدا، حضرت بقیهالله(ع) تا کنون تألیف شده دو کتاب بیش از سایر آثار مورد اعتنا بوده و به عبارتی درخشش و تابش دیگری دارد؛ یکی کتاب کمال الدین و تمام‌النعمه عالِم بزرگوار، شیخ صدوق(ره) از متقدمان و پیشینیان و دیگری کتاب مکیال‌المکارم فی فوائد الدعاء اللقائم(ع) اثر آیت‌الله شهید سید محمد تقی موسوی اصفهانی معروف به «فقیه احمدآبادی» از متأخران و معاصران. جالب آن که هر دو کتاب به امر مقدس و فرمان مبارک امام عصر(ع) تألیف شده‌اند و این درخشش و تابش خیره‌کننده را باید در همین نکته جستجو کرد. تردیدی نیست که رمز و راز عنایت به این دو کتاب و این دو همزاد معنوی گذشته از جامعیت و استحکام مطالب و شیوه‌های بدیع در تألیف آن دو، در این نکته است که هر دو مؤلف با پاکی و پارسایی و اخلاص و صفای باطن در پی فرمان امام خود به پا خاسته‌اند و در پی جلب رضایت او همه تلاش و توان خود را به کار بسته‌اند و آثاری چنین با برکت و مبارک برای دوستداران و منتظران حضرتش به یادگار گذاشته‌اند ـ خدای سبحان هر دو را پاداش نیکو دهد ـ .
ما در این مقاله نخست به معرفی کوتاهی از مؤلفان این دو کتاب پرداخته و آنگاه انگیزه تألیف این آثار را از زبان آنان ـ که در رؤیاهایی راستین به حضور حجت الله فی الأرضین(ع) شرفیاب شده‌اند ـ می‌آوریم و سرّ دلبران را از زبان خود ایشان نه از زبان دیگران به استماع می‌نشینیم.
شیخ صدوق (م ۳۸۱ق.)
«صدوق» ـ به معنای بسیار راستگو ـ از بزرگ‌ترین شخصیت‌های جهان اسلام و از برجسته‌ترین چهره‌های درخشان دانش و دانایی و فضیلت و پارسایی است. در عظمت و جلالت قدر وی همین بس که او با دعای امام زمان(ع) به دنیا آمد و حضرتش او را «فقیه»، «خیر» و «مبارک» لقب داد. شیخ بزرگوار خود بارها با خوشحالی و افتخار از این موضوع یاد می‌کرد و می‌فرمود: «یعنی من به دعای حضرت صاحب الامر(ع) به دنیا آمدم.»
داستان ولادت
داستان تولد او، داستانی شیرین و دلنشین است که نشان از عنایت و توجه ویژه آن حضرت به ایشان از آغاز تولد است.
پدر شیخ ـ علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی ـ از بزرگ‌ترین فقیهان و عالمان روزگار خویش بود. جلالت شأن و بلندای مقام و رفعت منزلت وی تا بدان پایه بود که امام حسن عسکری(ع) طی نامه‌ای او را با اوصاف و القابی چون «شیخ»، «فقیه» و «معتمد خویش» خطاب قرار داده و توفیقات او را برای کسب رضای پروردگار درخواست کرده بود. جایی که امام معصوم(ع)، کسی را بستاید، جایی برای ستایش و تمجید دیگران باقی نمی‌ماند.۱
او سنین بالای پنجاه را سپری می‌کرد و هنوز فرزندی نداشت لذا به همین منظور و به جهت استجابت دعای خویش به امام عصر(ع) متوسل می‌شود واز آن حضرت می‌خواهد که برای او دعا کند؛ به همین خاطر نامه‌ای به امام زمان(ع) نوشته و توسط فردی امین به نام محمد بن علی اسود، آن را به دست حسین بن روح (سومین نائب خاص حضرت در عصر غیبت صغری) می‌رساند و از او می‌خواهد که آن نوشته را به محضر آن حضرت برساند.
محمد بن علی اسود (سفیر امین) می‌گوید: «من پیغام و نامه علی بن حسین بن بابویه قمی را به نماینده خاص آن حضرت رسانیدم و وی پس از سه روز خبر آورد که آن حضرت برای ایشان دعا کرد و فرمود: «به زودی خداوند به او فرزندی مبارک عطا می‌کند که سرچشمه منفعت‌ها و خیر و برکت خواهد شد.»
اکنون باقی داستان را از زبان خود شیخ صدوق که آن را در کتاب کمال‌الدین و تمام النعمه در باب توقیعات آورده، می‌شنویم:
محمد بن علی اسود ـ رساننده نامه ـ می‌گفت: پس از درگذشت محمد بن عثمان (دومین نائب خاص امام عصر(ع)، پدرت از من خواست تا از حسین بن روح (سومین نائب خاص) بخواهم تا مولای ما صاحب‌الزمان(ع) از خدای تعالی بخواهد که فرزند پسری به وی ارزانی کند. می‌گوید از او خواستم و او نیز امام را از آرزوی من آگاه کرد. حسین بن روح پس از سه روز به من خبر داد که امام(ع)برای او دعا کرده و فرمود: «به زودی فرزند مبارکی برای او متولد خواهد شد… و برای او بعد از او نیز فرزندانی خواهد بود»
محمد بن علی اسود می‌گفت: «من از فرصت استفاده کرده و برای خود نیز همین درخواست را کردم» اما امام(ع) اجابت نکرده و فرمود: «راهی برای آن نیست»
و همین طور که امام فرموده بود، اتفاق افتاد. تو متولد شدی اما برای من فرزندی به دنیا نیامد.
شیخ صدوق(ره) در ادامه داستان تولد خود می‌گوید:
بارها اتفاق می‌افتاد که محمد بن علی اسود مرا در مسیر مکتب می‌دید و اشتیاق فراوان مرا در یادگیری کتاب‌های علمی و حفظ آنها می‌دید و می‌گفت: «این اشتیاق تو در طلب دانش عجیب نیست، زیرا تو به دعای امام عصر(ع) متولد شده‌ای.»2
رؤیای راستین در تألیف کتاب کمال الدین
کمال الدین و تمام النعمه جامع‌ترین و کامل‌ترین کتابی است که پیرامون اثبات وجود امام زمان(ع) و غیبت طولانی ایشان از نظر عقلی و نقلی نگاشته شده است. در این کتاب از آیات قرآنی و روایات معصومین(ع) و تاریخ انبیا به شیوه‌ای بدیع استفاده شده و طول عمر آن حضرت(ع) با برهان‌های عقلی و استدلال‌های نقلی با استناد به روایات معتبر اثبات شده و به اشکالات و شبهات، پاسخ‌های لازم و کافی داده شده است.
اعتبار و ارزش این کتاب، گذشته از جامعیت و استحکام مطالب، به خاطر نزدیکی زمان تألیف آن با آغاز غیبت حضرت مهدی(ع) است؛ زیرا این کتاب در سال ۳۵۲ ه..ق. یعنی زمانی که هنوز سن مبارک آن حضرت به یکصد سال نرسیده بود، تألیف شده است و نکته دوم آن که این کتاب ـ چنانکه مؤلف در مقدمه آن آورده ـ به امر ولی‌عصر(ع) صورت تألیف پذیرفته است.
شیخ بزرگوار در مقدمه کتاب انگیزه نگارش آن را چنین ذکر می‌کند:
چون آرزویم در زیارت علی بن موسی الرضا(ع) برآورده شد و به نیشابور برگشتم و در آن جا اقامت گزیدم متوجه شدم بسیاری از شیعیان در امر غیبت حیرانند و درباره قائم(ع) در اشتباه هستند. از راهِ راست برگشته و به رأی و قیاس روی آورده‌اند.
پس با یاری از اخبار وارده از پیامبر اکرم(ص) و امامان مکرم(ع) تمام تلاش خود را در ارشاد ایشان به کار بستم تا آنان را به راهِ راست و صراط و صواب هدایت کنم. تا اینکه شیخی بزرگوار از دانشمندان قم ـ‌که اهل فضل و دانش بود ـ از «بخارا» بر ما وارد شد و من از دیرزمانی شیفته دیدار و آرزومند ملاقاتِ او بودم؛ زیرا او شخصی دیندار و راست‌کردار بود ـ و او شیخ نجم‌الدین ابو سعید محمد بن حسن بن محمد بن احمد قمی‌بود ـ و پدر من از جد او روایت می‌کرد و دانش و عمل و پارسایی و عبادت او را می‌ستود.
روزی در اثنای گفت‌وگو، سخنی از یکی از فیلسوفان و منطقیان بزرگ بخارا نقل کرد که آن سخن، او را درباره حضرت مهدی(ع) حیران و سرگردان کرده و وی را به خاطر درازای غیبت به شک و تردید انداخته بود.
من در [پاسخ] فصولی چند درباره اثبات وجود آن حضرت یادآور شده و اخباری از پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان دین(ع) درباره غیبت آن حضرت روایت کردم که او بدان اخبار و سخنان آرامش از دست رفته خود را بازیافت و شک و شبهه از وجودش برطرف گردید و سخنان و احادیث صحیح را به گوش قبول و تسلیم پذیرفت و در پایان از من خواست که در موضوع غیبت کتابی برایش تألیف کنم. من نیز خواهش او را پذیرفتم و به او وعده دادم چنانچه خداوند زمینه بازگشت مرا به وطن خود ـ شهر ری ـ فراهم کند به خواسته او اقدام نمایم و آرزوی او را عملی سازم. در این میان شبی درباره خانواده و فرزندان و برادران و نعمت‌هایی که در شهر ری بازگزارده بودم، اندیشه می‌کردم، که ناگاه خواب مرا در ربود، در خواب دیدم گویی درمکه هستم و گرد خانه خدا طواف می‌کنم. در دور هفتم به «حجرالاسود» رسیدم و آن را اسطلام کرده و می‌بوسم و این دعا را می‌خوانم: یعنی: «این امانت من است که آن را ادا می‌کنم و پیمان من است که آن را تعهد می‌کنم تا تو به وفای عهد من شهادت دهی».
در این هنگام مولای خود حضرت قائم(ع) را دیدم که بر در خانه خدا ایستاده است. من دلباخته و پریشان‌خاطر به او نزدیک شدم. آن حضرت به چهره من نگریست و راز درونم را دانست. بر او سلام کردم و او پاسخم را داد. آنگاه فرمود: «چرا درباره غیبت کتابی تألیف نمی‌کنی تا اندوهت را برطرف سازد؟»
عرض کردم: «ای پسر رسول خدا! پیشتر رساله‌هایی درباره غیبت تألیف کرده‌ام». فرمود: «نه به آن سبک و روش». اکنون تو را امر می‌کنم که درباره غیبت کتابی تألیف کنی و غیبت پیامبران را در آن بازگویی.»
سپس آن حضرت رفت و من بیدار شدم و تا سپیده به دعا و گریه و درد دل کردن و شکوه نمودن پرداختم و چون صبح شد تألیف این کتاب را آغاز کردم تا امر ولی و حجت خدا(ع) را انجام داده باشم…۳
آیت‌الله شهید سید محمد تقی موسوی اصفهانی
مرحوم آیت‌الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی معروف به «فقیه احمدآبادی» در سال ۱۳۰۱ ق.) در اصفهان در خانواده‌ای اهل علم و فضیلت که نسل‌اندرنسل از عالمان دین بودند به دنیا آمد و در سال ۱۳۴۸ ق. در سن ۴۷ سالگی به توطئه یکی از سران فرقه ضاله بهاییت با خوراندن زهر کین به شهادت رسید.
در دوران عمر کوتاه اما پربرکتش حدود هفده جلد کتاب و رساله نگاشت که از میان آنها چهار جلد پیرامون حضرت مهدی(ع) و غیبت و انتظار و وظایف منتظران می‌باشد.
فقیه احمدآبادی در ده سالگی بر نصاب الصبیان شرح نوشت و در پانزده سالگی کتاب ایضاح الشبهات را نگاشت و در بیست و پنج سالگی کتاب ابواب الجنات فی آداب الجمعات را تألیف کرد و سرانجام در سن سی سالگی به فرمان امام عصر(ع) اثر ارزشمند خود را درباره آن حضرت(ع) و وظایف منتظران و دعا برای آن وجود شریف آغاز کرد و تا پایان عمر به تحقیق و تألیف و تکمیل آن اهتمام و اشتغال داشت.
درباره کیفیت شهادت آن سید بزرگوار در کتاب نگاهی به زندگانی جهانگیرخان قشقایی به نقل از شهدای روحانیت در یکصد سال اخیر چنین آورده شده است:
سید شهید در ماه رمضان المبارک ۱۳۴۸ ق. به علت کسالت، در بیمارستان انگلیسی‌ها بستری شدند و در آن جا تحت عمل جراحی قرار گرفتند شب ۲۵ ماه مبارک، متصدی بیمارستان که از سران فرقه ضاله بهاییت بود و «سر الله خان» نام داشت، همه بستگان و اطرافیان آن مرحوم را از اتاق بیرون کرده و سمی را که در استکان داشته به ایشان می‌خوراند، اطرافیان و دامادهایشان در آن لحظه آخر از [پشت در اتاق] می‌شنوند که آن سید بزرگوار پیوسته صدا می‌زده: حبیبی یا حسین! از داماد ایشان «مرحوم حضرت آیت‌الله سید مرتضی موحد ابطحی» منقول است که «سید شهید در حالی که در بیمارستان بستری بودند، می‌فرمودند: «بناست حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) تشریف بیاورند.»4
همچنین فرزند ایشان سید محمد موسوی اصفهانی ـ در مقدمه کتاب نور الأبصار در این باره آورده‌اند:
او ستاره‌ای درخشنده بود که با طلوع خود دل‌ها را مجذوب خویش نمود، ولی افسوس که زود غروب نمود و سرانجام با توطئه دشمنان دین و نوشیدن زهر کین به وسیله یکی از اعضای فرقه ضاله [بهاییت] به شهادت رسید و در ماه مهمانی پروردگار به ضیافت الهی نائل گشت.۵
نگاهی کوتاه و گذرا بر زندگانی این دلباخته و شیفته حضرت بقیهالله و قضایای تشرفات ایشان ـ که ما به سه مورد آن در این مقاله اشاره می‌کنیم ـ آدمی را به خوبی به این نکته واقف می‌سازد که آن سید شهید و علامه فقید مورد عنایت و کرامت حضرات معصومین(ع) به ویژه حضرت مهدی(ع) بوده و آن بزرگوار توجهی مخصوص به آن مرحوم داشته و وی نیز ارتباطی وثیق و اتصالی عمیق با ساحت مقدس مهدوی(ع) داشته است.
مکیال‌المکارم
مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم(ع) بنا بر آنچه که سید محمدعلی روضاتی در مقدمه کتاب درباره آن نگاشته‌اند: «کتابی است ارزنده، ابتکاری و مهم. مؤلف بسیاری از مطالب مربوط به عقیده مهدویت و موضوع حضرت حجت(ع) را تحت عنوان «دعا برای آن حضرت و تضرع به درگاه الهی برای حفظ وجود شریف امام عصر(ع) از ناملایمات و آفات» مورد بررسی قرار داده است».
این کتاب مشتمل بر بحث‌های مختلف و بسیار با اهمیت در زمینه‌های فقه، حدیث، کلام، رجال، تفسیر و حتی فلسفه و ادبیات است که با اسلوبی بدیع و سبکی جالب و نتیجه‌گیری‌هایی درست همراه می‌باشد.
در این کتاب با دلایل عقلی و نقلی ثابت شده که دعا برای امام عصر(ع) از مهم‌ترین وسائل برای رسیدن به مراحل عالی کمال و نیل به درجات برجسته معنوی است و آثار دنیوی بسیاری را نیز در پی دارد.
این اثر به شهادت صاحب نظران، از نظر جامعیت و ژرف‌اندیشی و بهره‌گیری از علوم عقلی و نقلی و استنباطات دقیق و اجتهادات عمیق از آیات و روایات بی‌نظیر بوده و به خوبی می‌توان دست عنایت مولا که مؤلف را هدایت و دلالت می‌کند، دید.
آیت‌الله صافی گلپایگانی (ازمراجع عظام تقلید) درباره این کتاب می‌نویسد:
این کتاب گویای حوصله فراوان مؤلف و گستردگی تحقیق و تفکر و تلاش اوست و در موضوع خود بی‌نظیر است و جز این کتاب، در موضوع مهدویت و آداب دعای بر حضرت مهدی(ع) و فواید آن، کتابی سراغ ندارم.۶
داستان تألیف کتاب
مؤلف بنا به آنچه که در مقدمه کتاب آورده، انگیزه تألیف کتاب را چنین می‌نویسد:
ما نمی‌توانیم حقوق آن حضرت را ادا نماییم و شکر وجود و فیوضاتش را آن طور که شایسته است به جای آوریم. [پس] بر ما واجب است آن تعداد از ادای حقوق آن حضرت را که از دستمان ساخته است انجام دهیم، و بهترین امور در زمان غیبت، انتظار فرج آن بزرگوار و دعا کردن برای تعجیل فرج او، و اهتمام به آنچه مایه خشنودی آن جناب و مقرب شدن در آستان او است. و من در باب هشتم کتاب ابواب الجنّات فی آداب الجمعات هشتاد و چند فایده، از فوائد دنیوی و اخروی دعا کردن برای فرج آن حضرت(ع) را ذکر کرده بودم اما بعد به فکر افتادم که کتاب جداگانه‌ای در این باره بنگارم که آن فواید را در برگیرد، و به سبک جالبی آن را به رشته تحریر درآوردم. اما حوادث زمان و رویدادهای دوران و ناراحتی‌های بی‌امان، مانع از انجام اینکار می‌شد، تا این که کسی را در خواب دیدم که با قلم و سخن نتوان او را توصیف نمود؛ یعنی مولا و حبیب دل شکسته‌ام و امامی‌که در انتظارش هستیم او را به خواب دیدم که با بیانی روح‌انگیز چنین فرمود: «این کتاب را بنویس و عربی هم بنویس و نام او را مکیال‌المکارم فی فوائد الدعاء للقائم(ع) بگذار!»
همچون تشنه‌ای از خواب بیدار، و در پی اطاعت فرمانش شدم ولی توفیق یاریم نکرد، تا این که در سال گذشته ۱۳۳۰ ق. به مکه معظمه سفر کردم و چون در آن جا بیماری وبا شیوع یافت، با خداوند عزّوجلّ عهد بستم که هر گاه مرا از گرفتاری‌ها نجات دهد و بازگشتم را به وطن آسان گرداند تألیف کتاب را شروع نمایم. پس خداوند بر من منت نهاد و مرا به سلامت به وطن بازگرداند، پس به تألیف کتاب اقدام نمودم تا به عهدی که با خداوند بسته بودم، عمل کرده باشم…۷
مرحوم مؤلف به مناسبت‌هایی در کتاب به دو مورد دیگر از تشرفات خود به محضر امام زمان(ع) و سبب اتصال زمین و آسمان اشاره کرده که آن را برای روشنی چشم شیعیان و شیفتگان و منتظرانش می‌آوریم:
تشرف اول
«در یکی از سال‌های گذشته، قرض‌هایم بسیار و احوالم سخت شد در این حال ماه رمضان هم فرا رسید، پس به آن جناب توجه کردم و در سحرگاه یکی از شب‌ها حاجتم را بر آن حضرت عرضه داشتم، وقتی نماز صبح را در مسجد به جا آوردم، به منزل برگشتم و خوابیدم.
در خواب به دیدار آن جناب شرفیاب گشتم، آن حضرت به زبان فارسی به من فرمودند: «قدری باید صبر کنی، تا از مال خاصِ دوستان خود بگیریم و به تو برسانیم.
وقتی از خواب بیدار شدم فضا را معطر یافته و غم و اندوه از من دور شده بود، چند ماهی نگذشته بود که از متدینان برای من وجوهی آورد که به وسیله آن قرض‌هایم را ادا کردم و به من گفت: «این از سهم امام(ع) است».8
تشرف دوم
سید شهید و علامه فقید در جلد اول مکیال المکارم تشرفی دیگر را این چنین روایت می‌کند: «شبی در خواب دیدم امام عصر(ع) به همراه یکی از پیامبران بنی اسرائیل به خانه‌ای که در آن ساکن هستم، وارد شدند و به اتاق من که رو به قبله است تشریف آورده، و به بنده فرمودند که مصائب مولای شهیدمان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را بخوانم.
[من هم] امر مطاعش را امتثال کردم و آن حضرت روبه‌روی من به حالت استماع نشست.
چون ذکر مصیبت را به پایان بردم، ابتدا به طرف کربلا به زیارت سید الشهداء(ع) پرداختم و آنگاه به سمت طوس، زیارت حضرت ابوالحسن امام رضا(ع) را خواندم و سرانجام رو به سوی حضرتش زیارت مولایم حضرت حجت(ع) را به جا آوردم.
چون زیارت‌ها را به پایان رسانیدم و آن حضرت خواستند که تشریف ببرند، آن پیامبر بنی‌اسرائیل ـ که همراه ایشان بود ـ از سوی آن جناب وجهی را به من داد که مبلغ آن را ندانستم و بعد از نظر من پنهان شدند.
فردای آن شب، یکی از علمای بزرگوار را دیدار کردم و او به من مبلغ قابل توجهی داد که همچون باران بهاری پربرکت بود. پس با خود گفتم: «این تأویل خوابی است که پیشتر دیدم.»
پس از این خواب، آن قدر برکت‌های باطنی و علوم کامل پنهانی و معارف ایمانی و الطاف ربانی به من عنایت شد که زبان خامه از بیان آن ناتوان است.۹
سخن را با درود بر روان آن دلباخته مهدی(ع) و سفارشی از او در کتاب مکیال المکارم به پایان می‌بریم:
ای برادران من، بر شما باد که در اطاعت و خدمت آن جناب سعی و کوشش کنید و آن نعمت بزرگ و موهبت سترگ را سپاسگزاری نمایید و یاد آن حضرت را با طولانی شدن مدت آن فراموش نکنید…۱۰.
پی‌نوشت‌ها:
۱. شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المومنین، ج۱، ص۴۵۳.
۲. موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ترجمه منصور پهلوان، نشر دارالحدیث، ج۲، باب ۴۵ ص۲۷۰.
۳. موسوی اصفهانی، همان، ج۱، ص۷-۴.
۴. زندگانی جهانگیرخان قشقایی، ص۱۸۳-۱۸۱، به نقل از: شهدای روحانیت در یکصد سال اخیر، ج۲، ص۶۴-۵۷.
۵. نورالابصار، ص۱۲-۱۰.
۶. به نقل: از زندگانی جهانگیرخان قشقایی، ص۱۸۰.
۷. موسوی اصفهانی، همان، ج۱، ص۵۰-۴۸، ترجمه حائری قزوینی چاپ نگین.
۸. موسوی اصفهانی، همان، ج۲، ص۳۸۷، همچنین ج۱، ص۲۲۵.
۹. موسوی اصفهانی، همان، ج۱، ص۴۹۴-۴۹۳.
۱۰. موسوی اصفهانی، همان، ج۲، ص۳۲۲.
ماهنامه موعود شماره ۶۹
