گفتاری پیرامون بیت‌المقدّس

دکتر مروان سعید صالح ابو الروب۱

اشاره:

سرزمین فلسطین۲ از جایگاه ویژه‌ای در کتاب مقدّس برخوردار است. این منطقه، صرف‌نظر از تاریخچه بسیار کهن و کشمکش‌هایی که در طول هزاران سال، پیرامون آن وجود داشته است، به دلیل توجّه خاصّ ادیان بزرگ آسمانی و وجود اماکن مقدّس هر یک از این ادیان، از اهمیّت بسیار بالایی برخوردار است. امّا نکته‌ای که از دیدگاه فرجام‌شناسی کتاب مقدّس، این منطقه را در کانون توجّهات خود قرار داده، یکی سرنوشت قوم بنی اسرائیل است، که با ادّعای آنها سرزمین موعود و موطن اجدادی‌شان است و دیگری که مورد نظر ماست، قرار گرفتنش به منزله عرصه نبرد نهایی بین خیر و شرّ است. در همین سرزمین است که ضدّمسیح یا دجّال به دست عیسی یا مهدی موعود(ع) کشته خواهد شد.

از این رو شناخت آن، نه از جهات تاریخی ـ که بحثی بسیار طولانی را می‌طلبد ـ بلکه به جهت آشنایی با اوضاع و احوال مردمانش از ادیان مختلف و به خصوص قلب آن، شهر بیت‌المقدّس یا اورشلیم، لازم به نظر می‌رسد. امّا برای اجتناب از اطاله کلام، از ورود به گفتار بحث‌انگیز پیرامون سرزمین سوق‌الجیشی و تاریخی فلسطین صرف نظر کرده، تنها به معرفی بیت‌المقدّس از دو دیدگاه اسلامی و غیراسلامی، یکی در توضیح اماکن مقدّس این شهر به عنوان جایگاه و پایگاه سومین مکان مهمّ مسلمانان جهان و دیگری در قالب سفرنامه‌ای درباره اورشلیم، اکتفا می‌کنیم.

بیت‌المقدّس۳
معنای بیت‌المقدّس را، خانه محترم، خانه‌ای که به پاکی و احترام یاد شده است، گفته‌اند.
همچنین در توصیف بیت‌المقدّس ـ ارض المقدّسـه (در قرآن) ـ یا به اختصار، القدس (قدس)، می‌توان گفت، شهری است با مجموعه عبادی بزرگی در داخل آن؛ این مجموعه در نزد مسلمانان موسوم به «حرم‌الشریف» است، که در برگیرنده حداقل دو جایگاه مقدّس اسلامی می‌باشد: «مسجدالاقصی» و «مسجد القبّـه».

حرم الشّریف
حرم الشّریف، بنایی چهارضلعی، تقریباً شبیه به ذوزنقه است. ابعاد این بنای چهارضلعی، ظاهراً در منابع مختلف به صور متفاوت آمده است، امّا کمترین ابعاد ذکر شده آن حدود ۲۸۰ متر در امتداد جنوب، حدود ۳۱۰ متر در امتداد شمال، حدود ۴۶۰ متر در امتداد شرق و حدود ۴۸۰ متر در امتداد غرب است. این ابعاد، مساحتی در حدود ۱۳۸ هزار متر مربع را در بر می‌گیرد، که‌اندکی کمتر از ۳۵ جریب است. در قسمت سکّو، ارتفاع متوسّط آن از سطح دریا، ۷۳۰ متر است.
حرم الشّریف۴ تقریباً به شکل یک سکّو است و دربرگیرنده دو بنای بسیار معروف عالم اسلام است، که غالباً با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند؛ مسجدالاقصی و (مسجد) قبـهالصّخره.

مسجدالاقصی اغلب با مسجد القبّه یا قبّـهالصّخره اشتباه گرفته می‌شود امّا این دو، دو مسجد کاملاً متمایز از یکدیگرند. مسجدالاقصی همان است که خداوند در اوّلین آیات سوره بنی‌اسرائیل به آن اشاره کرده است.

مسجدالاقصی
مسجدالاقصی نخستین قبله مسلمانان، از اماکن مقدّس و بسیار با اهمیّت اسلامی، واقع در بیت‌المقدّس ـ اورشلیم ـ است. مسجدالاقصی دومین مسجدی است که صرفاً به خاطر عبادت و پرستش خداوند بنا شد. این مسجد در طیّ قرون و اعصار متمادی، چندین بار دچار تغییر شکل شده و ویران گشته است. هنگامی‌که عمر بن خطّاب در سال ۱۵ ق. (۵۹۴ م)، وارد شهر بیت‌المقدّس شد، دستور داد منطقه‌ای را که به اعتقاد او، جایگاه مسجد بوده است، پاک‌سازی کنند تا عمارت اوّلیه مسجد آغاز شود. ساختمان، عملاً در سال ۱۸ ق. (۵۹۷ م) آغاز شد و مسجد با تیر چوبی و الوار ساخته شد. عبدالملک بن مروان، آغازگر بنای مسجدالاقصی به شکل و ساختار نوینش بود، امّا این پسرش ولید بود که ساختمان آن را در سال ۹۰ ق. (۶۶۹ م) تکمیل کرد.

ساختمان فعلی مسجد، اساساً از سال ۴۲۴ ق. که برای آخرین بار توسط خلیفه الظاهر، مورد بازسازی قرار گرفت و شکل آن را از بنای سابقش تغییر نداد، دست نخورده باقی مانده است؛ او تنها از ابعاد شرقی و غربی آن کاست.

مسجدالاقصی بسیار قبل‌تر از مسجدالقبّه وجود داشته است، امّا همان‌طور که گفته شد، به شکلی بدوی بود، تا آنکه پس از تکمیل مسجدالقبّه، به شکل امروزی خود درآمد.

«مسجدالاقصی» از نظر دین اسلام دارای منزلتی والا و قداستی عظیم است؛ نخستین قبله مسلمانان که پیغمبر اسلام، همه دورانی را که در مکّه زندگی می‌کرد و تا هفده ماه پس از هجرت به مدینه، به سمت آن نماز می‌گزارده است.۵ این مسجد معراج حضرت خاتم‌الانبیا(ص) به افق اعلیٰ است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «ما پیرامون آن را مبارک گردانیدیم» و این مکان، مقرّ انبیای الهی، از ابراهیم تا عیسی(ع) و مهبط وحی و محلّ نزول کتاب‌های «تورات»، «انجیل»، «زبور» و دیگر صحف آسمانی پیش از قرآن است. نقل است در عهد داوود(ع) طاعونی آمد و جمع بسیاری را به هلاکت رساند. داوود به اتّفاق گروهی از پیروان خویش در محلّ مسجد، که آمد و شد ملائکه را در آنجا مشاهده نموده بود، گرد آمد، دست به دعا برداشت و از خداوند خواستار رفع طاعون گردید. دعا به اجابت رسید و طاعون برطرف شد. پس از آن، تصمیم گرفت مسجدی در آنجا بسازد و این پس از گذشت یازده سال از حکومت او بود و هنوز مسجد به اتمام نرسیده بود که خود بدرود حیات گفت و امر تکمیل مسجد را به فرزندش سلیمان محوّل ساخت. وی به مدد دیوان [جنّیان] آن را با سنگ مرمر و بعضی جواهرات ساخت و روز پایان بنا را عیدی بزرگ گرفت و قربانی کرد و قربانی‌اش مورد قبول حضرت پروردگار قرار گرفت. بعضی گفته‌اند که سلیمان، خود بنای مسجد را آغاز نمود.۶

در حدیث امیرالمؤمنین(ع) آمده که: «مسجدالحرام، مسجدالنّبی، مسجد کوفه و مسجد بیت‌المقدّس، کاخ‌های بهشت‌اند که بر روی زمین قرار دارند».7 از امام باقر(ع) نقل شده که «نماز واجب در مسجدالحرام، مسجدالرّسول، مسجد بیت‌المقدّس و مسجد کوفه برابر با حج است و نماز نافله در آنها معادل با عمره».8 از امام صادق(ع) در تفسیر آیه «إعملوا آل داوود شکراً»9 آمده که «هشتاد مرد و هفتاد زن بودند که هیچ‌گاه محراب (بیت‌المقدّس) را خالی نمی‌گذاشتند و به نوبت در آن می‌زیستند و همه آنها از آل داوود بودند».10 و ۱۱

مسجد القبّه

این مسجد توسط خلیفه اموی، عبدالملک بن مروان، به یادبود سفر بزرگ پیامبر (معراج) بنا شد. بنای آن در سال ۶۷ ق. (۶۸۷ م) آغاز و در سال ۷۱ ق.
(۶۹۱ م) تکمیل شد. این مسجد از قاعده‌ای هشت وجهی تشکیل شده است که دو راهروی هم‌مرکز هشت‌وجهی را در برگرفته، آنها نیز به نوبه خود جایگاه مرکزی دایره‌ای شکلی، حاوی صخره را، احاطه کرده‌اند؛ گمان می‌رود، این همان صخره‌ای است که پیامبر(ص) در معراج با آن به آسمان رفت. در بالای قاعده هشت‌وجهی و بلافاصله در بالای دایره‌ای که صخره را احاطه کرده است، قبّه‌ای دولایه، با قطر ۱۸ تا ۲۰ متر و ارتفاع حدوداً ۲۳ متر، قرار دارد.
بدین ترتیب نام این مسجد برگرفته از این واقعیت است که گنبد (قبّه) آن، به طرز شگفت‌انگیزی بر کلّ ساختمان احاطه دارد. بر دیواره‌های درونی قاعده هشت‌وجهی نیز، مانند دیواره‌های بیرونی، آیات قرآن کریم نقش بسته، که مجموعاً ۲۱۰ متر از فضای دیوارها را در بر گرفته است. جای شگفتی نیست که مسجدالقبّه مناره‌ای ندارد، زیرا در واقع در دوره امویان مناره از اجزای مساجد نبود و بیشتر از مظاهر دوره عبّاسیان است.

دیوار غربی (محلّ زیارت یهودیان)
«معبد سلیمان (معبد اوّل) ـ محور اصلی عبادت و روحانیت یهود ـ از زمان تأسیس آن، تحت فرمان سلیمان بوده است. اوّلین بار در سال ۵۸۷ قبل از میلاد مسیح توسط نبوکد نصر (بخت نصر) تخریب شد، امّا در اواخر قرن ششم قبل از میلاد، پس از بازگشت از تبعید یهودیان، بازسازی گردید (معبد دوم). هرود کبیر، آن را در مقیاسی پیچیده، بسط و توسعه داد. آغاز این بازسازی در سال ۲۰ قبل از میلاد بود، امّا هنوز تازه و به سختی احیا شده بود، که با قیام یهودیان در خلال زمامداری تیتوس در سال ۷۰ م. تخریب شد. باور یهودیان بر این است که محلّ معبد که به آن تمپل مونت می‌گویند در بخشی از حرم‌الشّریف که دو مسجد معروف مسلمانان در آن واقع است، قرار داشته است.

بدین ترتیب می‌توان به دیوار غربی حرم الشّریف ـ دیوار حایل معبد سلیمان ـ معروف به «دیوار ندبه» به دیده زیارت‌گاه یهودیان نگریست. این مکان تنها بخش باقی مانده از معبد دوم در شهر اورشلیم (بیت‌المقدّس) است و به همین دلیل، مقدّس‌ترین اماکن یهودیان به شمار می‌آید. این مکان در زمان پراکندگی یهودیان، جایگاه نیایش و سوگواری بوده است و سابقاً به آن دیوار ندبه می‌گفتند. چنان‌که امروزه به نظر می‌رسد، ابعاد این دیوار عبارت است از: ۵۰ متر درازا و ۲۰ متر ارتفاع؛ با این حال، دیوار تا عمق بسیار زیادی در زمین فرو رفته است. سرآغاز دعا و نیایش یهودیان در این مکان، از اوایل امپراتوری بیزانس است. در این محل یهودیان بر ویرانی معبد سوگواری و برای بازسازی آن دعا می‌کنند. عباراتی از قبیل دیوار ندبه، توسط مسافران اروپایی به کار رفته است؛ مسافرانی که شاهد شب‌زنده‌داری‌های سوگوارانه و زاهدانه یهودیان در برابر بقایای معبد مقدّس بوده‌اند».12

در شمال حرم، «Via Dolorosa» یا خیابان غم‌ها، همچنین موسوم به راه صلیب قرار دارد. گمان بر این است که اینجا محلّ عبور عیسی در راه خود به جلجتا۱۳ بوده است. این خیابان به کلیسای آرام‌گاه مقدّس۱۴ منتهی می‌شود. این محل، اکثراً از سوی مسیحیان مورد بازدید قرار می‌گیرد.

 

به نظر می‌رسد موضوع اشتباه گرفتن بین مسجدالاقصی و مسجدالقبّه، ظاهراً به دلیل نزدیکی این دو بنا و اطلاقی است که در کل، به این مجموعه، شامل این دو مسجد و چند بنای غیرمعروف دیگری است که در محوّطه حرم الشّریف قرار دارد، امّا دکتر مروان سعید صالح ابو الروب، این مسئله را طور دیگری می‌نگرد. او در نامه‌ای خطاب به سردبیر نشریه الدستور، چنین اظهار می‌کند:

«بین مسجد الاقصی و قبّـهالصّخره (مسجد القبّه) سردرگمی قابل توجّهی وجود دارد. هرگاه در رسانه‌های محلّی و بین‌المللی ذکری از مسجدالاقصی به میان می‌آید، عکسی از قبّـهالصّخره در عوض آن نمایش داده می‌شود. دلیل اصلی این مسئله، عدم اطّلاع عموم مردم، هم‌راستا با توطئه‌های اسرائیل است. در زمان اقامتم در ایالات متحده نیز کراراً با این مسئله مواجه بودم، تا آنکه اطّلاع یافتم صهیونیست‌ها در آمریکا چنین تصاویری را چاپ و منتشر کرده، به اعراب و مسلمانان می‌فروشند، برخی اوقات با قیمت‌های بسیار اندک و حتّی گاهی اوقات به صورت مجانی و بدین ترتیب مسلمانان آن را به تمام نقاط نصب می‌کنند؛ به دیوار منازل و دفاتر کارشان».

همین مسئله مؤیّد این قضیه است که [دولت] اسرائیل می‌خواهد تصویر مسجدالاقصی را از اذهان مردم پاک کند، تا یهودیان بتوانند آن را تخریب و معبد خود را پنهانی بنا کنند و اگر کسی شکایت یا اعتراضی داشته باشد، آنگاه به طور زنده تصویر قبّـ［الصّخره را نشان داده، اظهار خواهند داشت که آنها کاری نکرده‌اند.

عجیب توطئه‌ای! هنگامی‌که از برخی اعراب، مسلمانان و حتّی برخی فلسطینی‌ها پرسش کردم، دریافتم که آنها نیز قادر به تمایز بین این دو مکان مقدّس نیستند.

این واقعاً باعث اندوه و ناراحتی‌ام شد، که اسرائیلی‌ها چقدر تاکنون در پیشبرد اهدافشان توفیق داشته‌اند!

ماهنامه موعود شماره ۱۰۱

پی‌نوشت‌ها:
٭ برگرفته از: علی فاطمیان، نشانه‌های پایان، صص ۲۸۳ـ۳۰۰.
۱. استادیار ریاضیات، دانشگاه زاید دوبی ـ امارات متحده عربی.
۲. بخشی از سرزمین شام، شامل شهرهای بیت‌المقدّس و غزه و بیت لحم و حبرون و نابلس، که زمینی آباد با کشت‌ها و درختان فراوان میوه است و قرآن در وصف آبادانی آن فرموده: «المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله» (سوره اسراء (۱۷)، آیه ۱) و نیز آن را سرزمین مقدّس خوانده و فرموده: «یا قوم ادخلوا الارض المقدّسـه» (سوره مائده (۵)، آیه ۲۱)، مفسران «سرزمین مقدّس» را به فلسطین تفسیر کرده‌اند. (معارف و معاریف)
۳. برای تعریف اماکن مقدّس شهر بیت‌المقدّس یا اورشلیم، عمدتاً از این منبع استفاده شده است:
http://www.members.aol.com, Baytol Moqaddas, Author: Taoufik Nadji
همچنین از منابع دیگری چون دایرهالمعارف کامپتون، وبستر و بریتانیکا و معارف و معاریف نیز استفاده شده است.
۴. غیرمسلمانان و به خصوص یهودیان و مسیحیان به آن تمپل مونت Temple Mount، می‌گویند؛ کوه یا تپه‌ای که به ادعای آنان زمانی معبد سلیمان بر آن قرار داشته است.
۵. وسائل الشیعـه، ج ۴، صص ۲۹۸ـ۳۱۰.
۶. کامل ابن اثیر، ج ۱، ص ۲۲۷.
۷. بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۲۴۰.
۸. وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۵۵۰.
۹. سوره سبأ (۳۴)، آیه ۱۳.
۱۰. بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۷۱.
۱۱. معارف و معاریف، مدخل مسجدالاقصی.
۱۲. دایرهالمعارف بریتانیکا، مدخل دیوار غربی، Western Wall.
۱۳. محلّی که به اعتقاد مسیحیان، عیسی را در آنجا مصلوب کردند.
۱۴. Church of the Holy Sepulchre کلیسایی که به اعتقاد مسیحیان بر جایگاه مصلوب شدن، تدفین و دوباره زنده شدن عیسی بنا شده است.