موعود پایگاه اینترنتی موعود
سیدرضى موسوى گیلانى
دعا و نیایش در تمامى ادیان، جایگاه و منزلت ویژه اى دارد و یکى از پرشورترین و خالصانه ترین آداب دینى است. کمالات و تجربه هاى حضورى انسان از خداوند، در نیایش تجلى پیدا مى کند. به تعبیر دیگر، دعا ثمره ایمان و تجربه خصوصى مؤمنان تلقى مى شود و در عین حال سبب افزایش ایمان و دیندارى است. از این رو، پیوسته در طول تاریخ شیعه، عالمان دینى به جمع آورى دعاهایى پرداخته اند که از جانب پیشوایان معصوم(ع)، صادر شده است؛ از جمله مصباح المجتهد اثر شیخ طوسى، المصباح والبلدالامین اثر شیخ ابراهیم کفعمى، الاقبال اثر سیدبن طاووس، دارالسلام اثر محدث نورى، مفاتیح الجنان اثر شیخ عباس قمى و دهها کتاب ارزشمند دیگر.
در این راستا، بعضى از کتابها، مستقلاً به جمع آورى مجموع دعاهاى یک معصوم، اختصاص یافته است که از آن جمله صحیفه سجادیه است که دعاهاى بى نظیر امام سجاد(ع) در آن جمع آورى شده است. هم چنین در عصر غیبت کبرى، بعضى از عالمان شیعه به جمع آورى دعاها و زیارتهایى پرداخته اند که از امام مهدى(ع) رسیده، یا ایشان به خواندن آن توصیه فرموده اند، و یا از معصومان(ع) درباره ایشان صادر شده است. کتابهایى که در این زمینه گردآورى شده، با عنوان صحیفهالمهدى معروف شده اند؛ به عنوان مثال مى توان به کتاب الصحیفه القائمیه، به کوشش شیخ فضل اللَّه نورى (شهادت ۱۳۲۷ق)، الصحیفه المهدویه توسط میرزا محمدابن رجبعلى تهرانى (تألیف ۱۳۵۵ق)، صحیفهالمهدى به کوشش آقاى جواد قیومى اصفهانى، الصحیفه الهادیه و التحفه المهدیه اثر ابراهیم بن محسن کاشانى (وفات ۱۳۴۵ق)، صحیفهالمهدى اثر عیسى سلیم پوراهرى (چاپ ۱۴۰۶ق) و کتاب الصحیفه المباکه المهدیه به کوشش آقاى سید مرتضى مجتهدى اشاره کرد.۱ علاوه بر این، بعضى از کتابها پیرامون مهدویت نوشته شده که، به طور غیر مستقل به دعاها و نیایشهاى امام عصر(ع) پرداخته و تنها بخشى از کتاب را به این مسئله اختصاص داده اند؛ به عنوان مثال مى توان به کتاب کلمه الامام المهدى(ع) اثر سید حسن شیرازى، تکالیف الانام فى غیبهالامام، اثر صدرالاسلام على اکبر همدانى، جنهالمأوى اثر محدث نورى و العبقرى الحسان، تألیف على اکبر نهاوندى اشاره کرد.
کتاب الصحیفه المبارکه المهدویه به کوشش آقاى سیدمرتضى مجتهدى را مى توان در حال حاضر آخرین کتاب در زمینه گردآورى دعاها، زیارت نامه ها و اعمالى دانست که از امام عصر(ع) و یا درباره ایشان رسیده است. وى با تکیه بر تمامى کتابهاى موسوم به الصحیفه المهدویه و کتابهاى دعا، که پیش از او پیرامون مهدویت نوشته شده، این کتاب را تألیف کرده است. نویسنده در مقدمه این کتاب، فهرستى از کتابهاى عالمان پیشین را به صورت خطبه و نیایش، و همچنین در بخش پایانى به صورت کتاب شناسى ذکر کرده است؛ از این رو، اثر ایشان نسبت به کتابهاى مشابهى که پیش از وى نوشته شده، جامع تر به نظر مى رسد.
با این حال، مؤلف در مقدمه کتاب مى گوید:
»تنها توانسته است بخشى از دعاها و زیارتهاى منسوب به امام مهدى(ع) را ذکر کند و مجموعه دعاها پیرامون امام عصر(ع) بیشتر از مقدار مذکور است«. وى، به عنوان نمونه، به دعایى اشاره مى کند که از جانب امام عصر(ع)، به واسطه یکى از ملازمین امام، به مرحوم آیت اللَّه شیخ مرتضى حائرى۲ رسیده بود، و مرحوم حائرى از این دعا استفاده مى کرد اما آن دعا به دیگران نرسیده است.
الصحیفه المبارکه المهدویه، با قطع نظر از مقدمه و خاتمه، در ۱۲ بخش به تعداد امامان دوازده گانه، تنظیم شده است و مؤلف براى تقسیم بندى مباحث اصلى کتاب و دعاهاى رسیده از معصومان، عناوینى را وضع نموده است؛ مؤلف در مقدمه کتاب، مطالبى مانند فایده و اهمیت دعا، لزوم دعا براى امام مهدى(ع)، کیفیت دعا براى ظهور امام عصر(ع)، صفات نیکوى حاصل از دعا، زمانها و مکانهاى مخصوص دعا را مطرح کرده اند. ایشان در این مقدمه با استفاده از کتابهاى علماى گذشته، هر چه را که در رابطه با دعا و نیایش و زیارت امام عصر(ع) لازم است، متذکر شده است؛ از این رو مقدمه مزبور، به منزله کتابى در زمینه دعاشناسى است و خواندن آن نکته هاى زیادى را به خواننده مى آموزد.
پس از مقدمه، بخش اول با عنوان »فى أدعیه الأیام« (دعاى روزهاى خاص) آغاز مى گردد و دعاهایى را شامل مى شود که در روزهاى خاص یا پس از نمازهاى خاص خوانده مى شود؛ مثل دعاهایى که براى ظهور امام عصر(ع) در روز جمعه خوانده مى شود، یا دعاى عهد که خواندن آن پس از نماز صبح، توصیه شده است. در این بخش دعاهایى مانند دعاى علوى مصرى و دعایى که امام عصر(ع) به خواجه نصیر طوسى آموخت، به چشم مى خورد.
بخش دوم با عنوان »فى أدعیه الشهور« (دعا در ماههاى خاص)، مطرح شده است. این باب، شامل دعاهایى است که در ماههاى خاصى خوانده مى شود، به عنوان مثال دعایى که براى ظهور امام عصر(ع) در نیمه شعبان، هیجدهم رمضان، سوم شعبان و روزهایى از ماههاى خاص هجرى قمرى، خوانده مى شود.
بخش سوم با عنوان »فى الأدعیه غیر المختصه بیوم خاص« (دعاهایى که به روز خاصى، اختصاص ندارد)، شامل دعاهایى است که در تمام طول سال و در هر زمان و مکانى مى ت وان آنها را خواند؛ مانند: دعاى غریق، فرج، استغاثه، حاجت، و امثال آن.
بخش چهارم، از دو فصل تشکیل شده و با عنوان »فى ألادعیه التى دعابها مولانا صاحب الزمان(ع) للناس او على الناس« (دعاها و نفرینهاى امام عصر(ع)) آمده است. در فصل اول: دعاى امام(ع) به سید حمیرى و ابراهیم بن مهزیار و یا توقیعهایى (نامه هایى) که امام عصر(ع) در آنها دعا نموده است، مانند نامه امام(ع) به شیخ مفید یا قاسم بن علاء ذکر شده است؛ اما در فصل دوم دعاهایى ذکر گردیده که امام(ع) در آنها پاره اى از افراد و شخصیتهاى منفور تاریخ مانند: معاویه، اهل غلو و پاره اى از مدعیان بابیت را مورد لعن خود قرار مى دهند.
بخش پنجم، با عنوان »فى ما قرئه مولانا صاحب الزمان ارواحنا فداه« (آنچه را که امام عصر(ع) قرائت فرموده است)، شامل پاره اى از دعاهاست که امام در موقعیتهاى خاص ذکر نموده است. مانند: قرائت سوره قدر توسط امام عصر(ع) در شکم مادر، دعاى ایشان هنگام ولادت، و یا دعاى امام در سرداب مقدس.
بخش ششم، داراى این عنوان است: »فى الأدعیه التى نقلها مولانا صاحب الزمان(ع) عن آبائه الطاهرین« (دعاهایى که امام زمان(ع) از پدران معصوم خویش نقل فرموده است). در این بخش پاره اى از حرزها و دعاهایى که انسان را از گرفتاریها حفظ مى کند، نقل شده است؛ مانند: دعاى على(ع) در سختیها، حرز یمانى، دعاى حریق، دعاى الحاح از امام صادق(ع) و دیگر دعاهایى که از ائمه اطهار(ع) رسیده است.
بخش هفتم، شامل نمازهایى است که از جانب امام عصر(ع) رسیده، یا براى ارتباط روحى با ایشان خوانده مى شود؛ مانند: نماز امام مهدى(ع)، نماز مسجد جمکران، نماز استغاثه، نماز روز پنجشنبه که به امام اهداء مى گردد. عنوان این بخش، عبارت است از: فى الصلوات الوارده عنه أوله صلوات اللَّه علیه (نمازهایى که از جانب امام مهدى(ع) رسیده یا براى ایشان خوانده مى شود).
بخش هشتم، به استخاره و دعاهاى مربوط به آن و همچنین نامه نویسى براى امام عصر(ع) اختصاص دارد و با عنوان »فى الاستخارات والرقاع« (استخاره و نامه نویسى / عریضه نویسى) ذکر شده است. این بخش داراى دو فصل است؛ فصل نخست شامل دعاهایى است که از امام عصر(ع) براى استخاره کردن وارد شده است مانند استخاره با تسبیح و دعاى آن، استخاره با قرآن و استخاره با کاغذ. فصل دوم، به نامه نویسى (یا عریضه نویسى) براى حضرت و طلب حاجت نمودن اختصاص دارد. به گونه اى که مؤلف در ابتداى فصل خاطر نشان مى سازد که عریضه یا نامه نویسى، از انواع توسل و استغاثه (کمک جویى) به امام عصر(ع) تلقى مى گردد و آثار عجیبى براى آن ذکر گردیده است؛ منظور از رقعه نویسى یا عریضه نویسى این است که در طول تاریخ غیبت کبرى، پاره اى از حاجت مندان با نوشتن نامه اى، خطاب به امام عصر(ع)، نیازها و مشکلات خود را بیان مى کردند و از آن حضرت، که گاه به وضعیت همه انسانها هستند، تقاضاى برآورده شدن حاجت مى کردند و سپس نامه را در آب جارى مى انداختند. در این فصل، قضایاى پاره اى از اشخاص (ءز جمله آقاى سید محمد عاملى و میرزا ابراهیم شیرازى) که براى امام(ع) نامه نوشته اند و سپس حاجت و نیاز آنان از جانب امام عصر(ع) برطرف شده، و یا حتى توفیق شرفیابى و دیدار امام عصر(ع) نصیب آنان شده، ذکر گردیده است؛ خواندن این بخش براى مؤمنان بسیار جذاب و دلنشین خواهد بود.
بخش نهم با عنوان »فى الزیارات« (زیارت نامه ها)، یکى از مهم ترین بخشهاى کتاب را تشکیل مى دهد؛ زیرا در این قسمت، زیارت نامه هاى معروفى که منسوب به امام زمان(ع) است، مانند: زیارت آل یس، زیارت ندبه، زیارت سرداب مقدس، و پاره اى از زیارت نامه هاى دیگر ذکر شده است.
بخش دهم با عنوان »فى زیاره نواب مولانا القائم ارواحنا فداه و مانقلوه من الأدعیه والزیارات« (زیارت نائبان امام عصر(ع) و بیان دعاهایى که نقل نموده)، داراى دو قسمت است. قسمت نخست درباره کیفیت زیارت کردن نائبان خاص امام عصر(ع) و کیفیت سلام نمودن بر آنهاست. قسمت دوم زیارت نامه ها، دعاها و نمازهایى است که نائبان چهارگانه امام زمان(ع) از جانب ائمه(ع) نقل کرده اند؛ مثلاً نمازى که حسین بن روح(ره) نقل کرده، یا دعاى سمات که محمد بن عثمان(ره)، نائب دوم امام زمان(ع)، با واسطه از امام صادق(ع) نقل کرده است. در این دعاها، نائبان خاص، روایت کننده دعاها و سخنان ائمه اطهار مى باشند و از این رو همه این دعاها از جهت سند و علم رجال مى تواند در خور توجه باشد.
بخش یازدهم کتاب، داراى عنوان »فى الأدعیه الوارده لظهوره(ع) فى سائرالدعوات« (دعاهاى رسیده از دیگر امامان معصوم(ع)، براى ظهور امام مهدى(ع) است. به عنوان مثال، دعاهایى که از امام على(ع)، امام سجاد(ع)، امام هادى(ع)، امام عسگرى(ع) و دیگر ائمه(ع) رسیده است و در آنها، فرج و ظهور امام مهدى(ع) خواسته شده است. دعاهاى ارزشمند این بخش، که پیش از ولادت امام عصر(ع) صادر گردیده، روشنگر این نکته است که در دعاهاى معروف، به ظهور امام عصر(ع) اشاره مى شد و ائمه، از آنرو ظهور امام عصر(ع) را از خداوند طلب مى نمودند چون ظهور ایشان را به منزله عملى شدن شریعت نبوى و آرمانهاى دینى مى دانستند.
بخش دوازدهم با عنوان »فى الأدعیه الوارده لظهوره(ع) فى الزیاره«، زیارت نامه هایى است که در آنها براى ظهور امام عصر(ع) دعا شده است. موضوع بخش یازدهم و دوازدهم یکسان است و در هر دو، به بررسى و بیان مسئله ظهور و دعا براى امام(ع)، از جانب پیشوایان دین، اشاره مى شود؛ لکن در بخش یازدهم، این مسئله در دعاها، دنبال مى شود؛ اما در بخش دوازدهم، زیارت نامه ها مورد توجه قرار مى گیرند؛ مانند زیارت امیرالمؤمنین(ع) (که در آن على(ع) به رجعت اشاره مى کنند۳؛ یا در زیارت دیگرى، خود را از منتظران ظهور امام مهدى(ع) مى خوانند۴)، زیارت سیدالشهداء(ع)، زیارت امام جواد(ع) و امثال آن، که در آنها براى ظهور و قیام امام عصر(ع)، دعا مى شود.
مؤلف در خاتمه کتاب الصحیفه المبارکه المهدیه، به بعضى از موضوعات پراکنده که در راستاى موضوع کتاب است اشاره مى کند؛ مانند توصیه امام عصر(ع) به خواندن پاره اى از دعاهاى معروف همچون: زیارت جامعه، زیارت عاشورا و نماز شب؛ و همچنین در ادامه، به پاره اى از فضیلتهاى مذکور در بخشى از آیات، اعمال، مکانها و زمانها اشاره مى کند. و سرانجام کتاب با ذکر فهرستى از کتابهاى دعا که علماى گذشته، در رابطه با امام عصر(ع) گردآورى نموده اند، پایان مى پذیرد.
از ویژگیهاى مثبت کتاب الصحیفه المبارکه المهدیه، این است که بخش زیادى از دعاها، زیارت نامه ها و سفارشهاى امام مهدى(ع) که به طور پراکنده، در کتابهاى گذشتگان، ذکر گردیده است، به طور مستقل در یک تألیف، گردآورى شده و تمامى منابع و مدارک تاریخى، ذیل هر یک از دعاها، و همچنین در فهرست پایانى کتاب، بیان شده است. این امر موجب مى گردد تا خوانندگان، به راحتى بتوانند به منابع اصلى، دسترسى پیدا کنند؛ لکن یکى از جنبه هاى آسیب پذیر این دسته از کتابها، این است که پاره اى از دعاها، توصیه ها و زیارت نامه ها در خواب، مکاشفه و یا توسط یک فرد نقل گردیده است؛ از این رو لازم است تا براى کسب وثاقت و اطمینان به صدور این سخنان از جانب پیشوایان معصوم(ع)، پژوهشهاى علمى و تخصصى، انجام شود و متخصصان در زمینه تاریخ، حدیث، و رجال، این موضوع بسیار مهم و حساس را در استخراج سخنان معصوم، جدى تر گرفته و سره را از ناسره، جدا سازند؛ زیرا این امر در فرهنگ شیعه تأثیرگذار است و گاهى تعارضات اعتقادى را به همراه خواهد آورد.
پى نوشتها :
۱ . براى آشنایى بیشتر رجوع شود به کتابنامه حضرت مهدى(ع) تألیف على اکبر مهدى پور، ج۲، ص۴۸۶-۴۸۹.
۲ . آیت اللَّه شیخ مرتضى حائرى، فرزند مرحوم آیت اللَّه عبدالکریم حائرى یزدى مؤسس حوزه علمیه قم است که در سال ۱۳۷۹ ه’ .ش وفات یافته و قبر شریف او در حرم حضرت معصومه(س) مى باشد.
۳ . الصحیفه المبارکه المهدیه، ص۵۸۴، دعاى ۳۱۹، »السلام علیک یا صاحب الکره والرجعه و…«.
۴ . پیشین، ص۵۸۴، دعاى ۳۱۸، »أنا منتظر لأمرکم«.
موعود شماره چهل و هفتم
