موعود پایگاه اینترنتی موعود
این یادداشت بدون داوری نسبت به ادعاهای نتانیاهو برای توانایی و اراده کمک به مشکل کم‌آبی در ایران، نمایی کلی از وضعیت منابع آب و خشک‌سالی در اسرائیل به دست می‌دهد.
شاید در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی که آب یکی از علل جنگ‌های اسرائیل با همسایگان عربش بود، پیش‌بینی صادرات آن از سوی اسرائیل تا حدود زیادی غیر ممکن به نظر می‌رسید….
تکنولوژی‌های شیرین سازی آب و آبیاری قطره‌ای به همراه بازیابی آب و سیاست‌های حفظ منابع آبی و البته عامل سرقت آب از سرزمین‌های فلسطینی، عرضه آب در اسرائیل را افزایش داده و به‌طور شگفت‌آوری کمبود را تبدیل به مازاد کرده است. امروز اسرائیل یکی از رهبران جهانی در زمینه شیرین سازی آب است. این پیشرفت به حدی بوده است که کارشناسان اسرائیلی اکنون مسئله آب را متغیری برای پیشبرد صلح با دولت‌های همسایه تلقی می‌کنند. با این حال، پیشنهاد اخیر نتانیاهو به ایران برای حل مشکل خشک‌سالی را به دشواری می‌توان نشان دادن یک شاخه زیتون تلقی کرد؛ واقعیت این است که او نقطه قوت اسرائیل و نقطه‌ضعف ایران را به هم مرتبط ساخته است تا به‌خوبی “دیپلماسی عمومی” را معنا کند. این یادداشت بدون داوری نسبت به ادعاهای نتانیاهو برای توانایی و اراده کمک به مشکل کم‌آبی در ایران، با خلاصه گزارش‌هایی از اندیشکده بگین سادات اسرائیل، روزنامه هاآرتص، شبکه الجزیره و وب‌سایت ساینتیفیک امریکن، نمایی کلی از وضعیت منابع آب و خشک‌سالی در اسرائیل، روش‌های به کار گرفته شده برای مقابله با کم‌آبی و چالش‌های پیش روی آن در این حوزه به دست می‌دهد.
وضعیت اسرائیل در حوزه آب
در دوران باستان و حتی در طول سال‌های قیمومیت بریتانیا (۱۰۴۸- ۱۹۱۷)، کمبود آب در فلسطین و نیز میان همسایگانش در خاورمیانه، تأثیر تعیین‌کننده‌ای نه‌تنها بر توسعه اقتصادی این منطقه بلکه بر منازعه سیاسی بین یهودیان و عرب‌ها داشت. در دهه ۱۹۵۰، نزاع بر سر آب منجر به تنش و خونریزی بین اسرائیل و سوریه شد. در سپتامبر سال ۱۹۶۵، تصمیم به تغییر مسیر اجباری شاخه‌های فرعی رود اردن گرفته شد که گرچه اجرا نشد اما منازعه بر سر آب، علت کلیدی فوران جنگ شش‌روزه در کمتر از دو سال بعد بود. با این حال از سال ۱۹۶۷، منازعه آشکار بر سر آب بین اسرائیل و کشورهای عرب، متوقف شده و امروزه تکنولوژی تمام این مسائل را تغییر داده است. اسرائیل در معاهده صلحی که در سال ۱۹۹۴ با اردن امضا شد، متعهد به انتقال سالانه ۵۰ میلیون متر مکعب آب به اردن از شاخه‌های فرعی دریای جلیله شد. این مقدار در سال ۲۰۱۳ زمانی که مشخص شد توزیع آب اسرائیل از حد انتظارات فراتر رفته است، افزایش یافت. اکنون، توانایی اسرائیل برای تولید تمام آب مورد نیاز چه برای مصرف انسانی چه کشاورزی، شیوه زندگی مردمش را تغییر داده و حتی میتواند صلح با همسایگانش را نزدیک‌تر کند.
تنها چند سال پیش، اسرائیل در اعماق بدترین خشک‌سالی دست‌کم ۹۰۰ سال اخیر قرار داشت و منابع آبی آن رو به اتمام بودند اما اکنون مازاد آب دارد. این جهش از طریق کمپین‌های ملی با شعار مشهور “هر قطره را حفظ کن” برای حفظ و استفاده مجدد از منابع آبی صورت گرفت اما بیشترین تأثیر را موج جدیدی از تأسیسات آب‌شیرین‌کن گذاشت. در حال حاضر این مازاد آب عمدتاً به‌واسطه افتتاح چندین تأسیسات آب‌شیرین‌کن جدید است و توسعه میادین گازی میتواند نیروی مورد نیاز برای به کار انداختن آن‌ها را به‌طور ارزان تأمین کند.
آب، مؤلفه کلیدی بقا برای هر سرزمینی است. اسرائیل منابع آبی متنوعی دارد از جمله آب‌های سطحی (۳۰ درصد از آب آشامیدنی)، چشمه‌های طبیعی (۳۴ درصد از آب آشامیدنی) و منابع آب زیرزمینی (۳۶ درصد از آب آشامیدنی). اسرائیل بر تأسیسات شیرین سازی آب و سیستم خط لوله و کانال ۱۳۰ کیلومتری NWC که در سال ۱۹۶۴ ایجاد شد متکی است؛ این سیستم، آب را از دریای جلیله به مناطقی از جمله تل‌آویو و حیفا و صحرای نقب در جنوب انتقال می‌دهد.
تکنولوژی‌های اسرائیل در حوزه آب
اسرائیل در مواجهه با بارندگی‌های محدود و آب‌وهوای خشک، از دهه ۱۹۶۰ و با ایجاد نخستین تأسیسات آب‌شیرین‌کن در ایلات به‌طور قابل‌توجهی بر آب دریا متکی بوده است. امروز، حدود ۶۰ درصد از تقاضای داخلی آب از طریق شیرین سازی تأمین می‌شود. از دهه ۱۹۶۰ تا دهه ۹۰ اسرائیل آب مورد نیاز را از طریق دریای جلیله و سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌کرد اما در دهه ۹۰ کمبود آب و کاهش سطح دریای جلیله شدت گرفت. از آن زمان، شیرین سازی آب به همراه آبیاری قطره‌ای، بازیابی آب و سیاست‌های حفظ منابع آبی، عرضه آب در اسرائیل را افزایش داده و به‌طور شگفت‌آوری کمبود آب را تبدیل به مازاد کرده است. در واقع اسرائیل تنها سرزمینی است که در آن بیابان‌ها به‌واسطه فراوانی آب برای کشاورزی در حال کاهش هستند. امروز هیچ‌کس در اسرائیل از کمبود آب رنج نمی‌برد.
نقطه تحول سال ۲۰۰۷ بود. در آن سال در سراسر اسرائیل، دستشویی‌ها و دوش‌های حمامِ کم‌مصرف نصب شد و مقامات مسئول آب، تأسیسات پیشرفته‌ای را برای بازیافت فاضلاب کار گذاشتند که قادر به جذب دوباره ۸۶ درصد از آب فاضلاب و استفاده از آن در آبیاری بود و رتبه نخست جهان در این زمینه را از آن خود کرد. اسرائیل در این زمینه ۱۰ برابر کشورهای دیگر جهان آب را بازیافت می‌کند. بخش عمده آب مصرفی شهروندان اسرائیل از نمک‌زدایی و آب‌شیرین‌کن‌ها تأمین می‌شود. اسرائیل در یک برنامه و طی ۱۰ سال اقدام به ساخت ۶ آب‌شیرین‌کن بزرگ در کنار دریای مدیترانه کرد. یکی از این آب‌شیرین‌کن‌ها در جنوب شهر تل‌آویو است که میتواند روزانه نیاز آب شرب بیش از یک و نیم میلیون نفر را تأمین کند.
موسسه شیرین سازی آب در اسرائیل (IDE)، بر اساس بررسی تکنولوژی MIT نوزدهمین شرکت هوشمند برتر جهان در سال ۲۰۱۶ شناخته شد. این شرکت در طول ۴۰ سال، ۴۰۰ تأسیسات آب‌شیرین‌کن در ۴۰ کشور (از جمله ایالات‌متحده، شیلی، چین، هند و اردن) ایجاد کرده است که روزانه ۳ میلیون متر مکعب آب آشامیدنی را در سراسر جهان تأمین می‌کنند. رهبران صنعت آب اسرائیل و پژوهشگران این حوزه باور دارند که تکنولوژی شیرین سازی آب میتواند نشان دادن شاخه زیتونی برای همسایگانش باشد.
اوسنات گیلور (Osnat Gillor) پژوهشگر موسسه زوکربرگ که در زمینه تکنولوژی‌های آبی تحقیق می‌کند در این مورد گفت: “خاورمیانه در حال خشک شدن است. تنها کشوری که از تنش آبی رنج نمی‌برد، اسرائیل است.” بار زئو، پژوهشگر دیگر این موسسه بر این باور است که تنش آبی یکی از عوامل مهم در ایجاد آشفتگی خاورمیانه بوده است و در آینده احتمالاً منبع منازعه خواهد بود اما راه‌حل‌های اسرائیل میتواند به همسایگانش کمک کند و دشمنان قدیمی را حول محور آرمانی مشترک گرد هم آورد که یکی از ابزارهای آن شیرین سازی آب است.
سرقت منابع آبی فلسطینیان
ارتش اسرائیل از سال ۱۹۶۷ تمام منابع آبی در کرانه باختری و از سال ۱۹۷۴ تمام منابع آبی در غزه را اداره و کنترل کرده است. این کنترل که ابتدا از طریق تصرف نظامی‌به دست آمد بعدها از طریق پیمان‌های صلح اسلو و به‌طور فزاینده‌ای در نتیجه عملکرد و انفعال تشکیلات خودگردان و سازمان‌های غیر دولتی بین‌المللی مورد تأیید قرار گرفت. مرور مختصری بر تسلط اسرائیل بر منابع آبی نشان می‌دهد که اسرائیل رودخانه اردن را به سمت دریای جلیله منحرف کرده است؛ اردن، سوریه و لبنان نیز همین کار را در ارتباط با سرزمین‌های خود صورت داده‌اند. چنین اقداماتی سبب شده است بحر المیت با کاهش سطح مواجه شود. اسرائیل با بی‌اعتنایی به مخالفت حقوق بین‌الملل با تاراج سرزمین‌های اشغالی، آبخوان‌های کوهستانی را که ۸۰ درصد از آن‌ها در کرانه باختری قرار دارد، کنترل و از آن‌ها برای مصارف کشاورزی، استخرهای شهرک‌نشینان و چمنزارهای سرسبز، بیش‌ازحد استفاده می‌کند. در سال ۲۰۰۹، این آبخوان‌ها ۴۰ درصد از نیازهای کشاورزی اسرائیل و ۵۰ درصد از آب آشامیدنی آن را تأمین کردند.
اسرائیل همچنین میزانی بیش از سهم خود را از آبخوان ساحلی غزه بهره‌برداری می‌کند و نهر “وادی غزه” را درست پیش از رسیدن به غزه به سمت صحرای نقب منحرف می‌کند. دیوار مرزی اسرائیل نیز تمام چاه‌ها و چشمه‌هایی را که در شرق خط سبز قرار دارد، پوشش می‌دهد. در سال ۱۹۸۲، آریل شارون، وزیر دفاع وقت اسرائیل، تمام تأسیسات آبی کرانه باختری را به شرکت مکوروت (Mekorot) فروخت و آنچه زمانی یک دستاورد نظامی‌بود تبدیل به اموال یک شرکت دولتی گشت. امروز فلسطینیان کرانه باختری، نیمی از آب مصرفی خود را اغلب به قیمتی بالاتر از شهرک‌نشینان از این شرکت می‌خرند.
چالش‌های پیش روی اسرائیل
جمعیت اسرائیل همچنان رو به افزایش است. طبق آمار سازمان CIA در سال ۲۰۱۷، اسرائیل ۸ میلیون و ۱۷۴ هزار جمعیت دارد. به‌علاوه، حدود ۲۱ هزار اسرائیلی در بلندی‌های جولان و تقریباً ۲۰۱ هزار نفر در قدس شرقی زندگی می‌کنند. با توجه به رشد جمعیت و بالا رفتن سطح زندگی، مصرف آب سالانه رو به رشد است. بر اساس پیش‌بینی‌های موجود، میزان آب مورد نیاز از سال ۲۰۵۰ حدود ۳.۵ میلیارد متر مکعب در سال خواهد بود. در عین حال، میانگین آب غنی‌شده طبیعی در سال کمتر از ۱.۱ میلیارد متر مکعب خواهد بود. بدین معنی که اسرائیل با کمبود سالانه ۲.۴ میلیارد متر مکعب روبرو خواهد بود؛ دو برابر میزان کمبود در سال ۲۰۱۵. بنابراین آینده اسرائیل به داشتن سطوح پایداری از آب آشامیدنی وابسته است. به‌علاوه، توزیع این آب، بستگی به آب‌هایی دارد که از لبنان، سوریه و اردن به اسرائیل جریان می‌یابد. علاوه بر رخدادهای سیاسی، توزیع آب از تأسیسات آب‌شیرین‌کن ممکن است از یک نشت مهم نفتی در ساحل آن، تأثیر پذیرد.
تغییرات آب و هوایی نیز منبع نگرانی برای اسرائیل و خاورمیانه است. طبق گزارش نیویورک‌تایمز، ۲۰۱۶ گرم‌ترین سال کره زمین بوده است. تغییرات آب و هوایی منجر به ناامنی آب در سراسر خاورمیانه از جمله اسرائیل و همسایگانش اردن، سوریه، لبنان و مصر شده است. دانشمندان برآورد می‌کنند که تا سال ۲۰۵۰، در نتیجه تغییرات آب و هوایی، حوضه آبریز دریای مدیترانه، کاهشی ۳۰ تا ۵۰ درصدی را در منابع آب شیرین تجربه کند. این گرمای شدید بر رودخانه‌ها، دریای جلیله و بخش عمده صنعت کشاورزی اسرائیل تأثیر خواهد گذاشت. از آنجا که آب آشامیدنی هر چه بیشتر کمیاب می‌شود، تغییرات آب و هوایی تأثیر چشمگیری بر روابط اسرائیل با فلسطینیان نیز خواهد گذاشت. در این معنا، ازآنجاکه سطوح آب آشامیدنی به طرز خطرناکی نه‌تنها در اسرائیل بلکه در سرتاسر خاورمیانه کاهش می‌یابد، تغییر آب و هوایی نشان‌دهنده تهدیدی فزاینده است. حتی جایی که آب آشامیدنی وجود دارد، آلودگی بر آن در سرتاسر خاورمیانه تأثیر می‌گذارد.
مسئله دیگر این است که اسرائیل در سال ۲۰۱۶ با خشک‌سالی دیگری که بر دریای جلیله تأثیر گذاشته است، دست‌به‌گریبان شد. کمبود آب در شمال اسرائیل در ۱۰۰ سال اخیر، بدترین کمبود آب بوده است. هاآرتص نوشت: حتی اگر سال ۲۰۱۸ به‌قدری بارانی باشد که نتوان این سال را پنجمین سال متوالی خشک‌سالی نامید، اسرائیل همچنان در وضعیت بحران قرار خواهد داشت. مقامات هشدار دادند که سطوح آب دیگر به میزان یک دهه پیش، زمانی که دریای جلیله (بزرگ‌ترین منبع آبی اسرائیل) و سفره‌های آب زیرزمینی، پر بودند، نخواهد رسید. یکی از مقامات که نخواست نامش فاش شود گفت “دریای جلیله هیچ‌گاه مثل اول نخواهد شد و طی ۲۰ سال آینده تبدیل به باتلاق خواهد شد.” به همین منظور، سازمان آب اسرائیل و شرکت آب مکوروت طرح اضطراری۷.۵ میلیارد شیکلی (۲/۲ میلیارد دلاری) را به‌منظور تضمین آب کافی برای خانه‌ها و مزارع تا سال ۲۰۵۰ ارائه کرده‌اند. این طرح اضطراری به مشکلات کوتاه‌مدت و بلند مدتی که اسرائیل در این زمینه با آن مواجه است پرداخته و چهار اقدام را بررسی کرده است: حفاری جدید برای تأمین آب از سفره‌های زیرزمینی، تأسیسات جدید آب‌شیرین‌کن، پمپاژ آب به دریاچه جلیله و کاهش مصرف آب.
درست است که اسرائیل تبدیل به یک رهبر جهانی در فرایند شیرین سازی آب شده است اما از آنجا که حالا میتواند مقادیر زیادی از آب آشامیدنی را از طریق شیرین سازی آب تولید کند، بسیاری از اسرائیلی‌ها دیگر باور ندارند که کمبود آبی در اسرائیل وجود دارد؛ این امر سبب می‌شود ادراک نیاز به حفظ و مدیریت توزیع آب در اسرائیل، کاهش یابد. به‌علاوه، تأسیسات آب‌شیرین‌کن، بنیانی برای توزیع آب فعلی و آینده اسرائیل هستند، اسرائیل همچنان نیاز دارد که به آسیب زیست‌محیطی ناشی از شیرین سازی آب بپردازد. تأسیسات شیرین سازی آب ضروری هستند اما اگر از اقدامات خصمانه یا رویدادهای زیست‌محیطی تأثیر پذیرند، ظرفیت اسرائیل برای تولید آب آشامیدنی نیز تأثیر خواهد پذیرفت.
از سوی دیگر، سیستم آب ملی اسرائیل خود باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی شده است. تصمیم به ساخت سیستم آب ملی با هدف انتقال آب از دریای جلیله در سال ۱۹۴۸ گرفته شد. اجرای این پروژه که مستلزم تغییر مسیر سه رودخانه اردن، یرموک و لیتانی از شمال به جنوب بود، تا سال ۱۹۶۴ طول کشید. امروز، ۵۰ سال پس از تکمیل این پروژه، خسارات جانبی فراوانی را سبب شده است: کاهش شدید سطح دریای جلیله، نزاع با سوریه و اردن بر سر آب و شاید بزرگ‌تر از همه، آسیب فراوان به بحر المیت به‌واسطه کاهش شدید میزان آب ورودی از رودخانه اردن.
در نهایت، دسترسی به آب آشامیدنی برای آینده اسرائیل حیاتی است؛ اسرائیل به‌شدت به تأسیسات آب‌شیرین‌کن، سفره‌های آب زیرزمینی و جریان آبی که از لبنان، سوریه و اردن به این سرزمین وارد می‌شود، وابسته است. علاوه بر پیشامدهای سیاسی، آلودگی و سایر عوامل در نتیجه استخراج نفت و گاز طبیعی از سواحل ممکن است تأسیسات آب‌شیرین‌کن و عرضه آب را در معرض خطر قرار دهد. شرکت‌های نفت و گاز طبیعی آمریکایی ممکن است به کمک ترامپ، اسرائیل را تحت‌فشار قرار دهند تا اجازه استخراج این منابع را به آن‌ها بدهد. تحت چنین شرایطی اسرائیل به‌زودی به جایی خواهد رسید که بین اولویت دهی به آب آشامیدنی یا منابع انرژی مجبور به انتخاب خواهد شد.
منابع
Water, Trump, and Israel’s, National Security, Donald D.A. Schaefer, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, March 2018, pp 7-8.
Jean Cahan, Over and Drought: Why the End of Israel’s Water Shortage Is a Secret, January 24, 2017, available in: https://www.haaretz.com/end-of-water-shortage-is-a-secret-1.5314995
Rowan Jacobsen, Israel Proves the Desalination Era Is Here, Scientific American, July 29, 2016, available in: https://www.scientificamerican.com/article/israel-proves-the-desalination-era-is-here/
Charlotte Silver, Israel’s water miracle that wasn’t, Aljazeera, 30 Mar, 2014, available in: https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2014/03/israel-water-miracle-palestine-20143247252981587.html
KIRK D’SOUZA, How Israel’s desalination technology is helping the world fight water shortage, Thenextweb, 05 Jul, 2017, available in: https://thenextweb.com/syndication/2017/07/05/desalination-nation-israel-helping-world-fight-water-shortage/
کیفیت و کمیت آب در اسرائیل، فناوری های اسرائیلی در حوزه آب، ۳ ژوئن ۲۰۱۸، دسترسی در:
http://mfa.gov.il/MFAFA/InnovativeIsrael/Israeli%20technologies/Pages/%DA%A9%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A2%D8%A8-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84.aspx
اسراییل چگونه مشکل کم‌آبی را حل کرد؟، مرکز مطالعات راهبردی نبأ، ۲۷ تیر ۹۶، دسترسی در:
https://pe.annabaa.org/culture/1708
اسرائیل در معرض بحران شدید آب، هاکریا۲۰۴۰، ۱۱ بهمن ۱۳۹۶، دسترسی در:
http://hakirya2040.com/fa/news/1531/%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D8%B6-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86
