آشنایی با حروف مقطعه قرآن و اسرارشان

قرآن کریم اسرار شگفت انگیز زیادی دارد که حروف مقطعه یکی از آنها می‌باشد و این حروف در ۲۹ سوره از قرآن آمده‌اند.

حروف مُقَطًّعِه، یک حرف یا حروفی هستند که در ابتدای ۲۹ سوره از قرآن کریم و بعد از«بسم الله الرحمن الرحیم» ذکر شده‌اند. این حروف به دلیل قرائت به صورت ناپیوسته، حروف مقطعه نامیده می‌شوند مانند «حم» در ابتدای سوره فصلت و برخی سوره های دیگر که «حا، میم» خوانده می‌شود. گفته شده است که سوره هایی که با حروف مقطعه یکسانی آغاز می‌شوند دارای مضامین مشابه هستند.

نام دیگر حروف مقطعه

نام های دیگر حروف مقطعه عبارت اند:

مُقَطَّعات (بحار الأنوار، ج۸۹، ص۳۷۳)

فَواتِحُ السُّوَر(تفسیر الطبری، ج۱، ص۲۰۶)

حروف مقطعه با نام های حروف الفواتح، اوائلُ السُّوَرهم نامیده می‌شوند.

تعداد حروف مقطعه در قرآن

حروف مقطعه قرآن در مجموع ۷۸ عدد است، اما حروف مقطعه بدون تکرار در قرآن ۱۴ حرف است. این حروف در قرآن به صورت یک حرف یا پنج حرف در کنار هم آورده شده است که عبارت اند از:

ا، ح، ر، س، ص، ط، ع، ق، ک، ل، م، ن، ه، ی

از ترکیب این حروف می توان این جمله را ساخت:«نص حکیم قاطع له سر» و فیض کاشانی (ره) جمله «صراط علی حق نمسکه» (راه حضرت علی راه حق است به آن تمسک می‌کنیم) را استفاده کرده است. (تفسیر الصافی، ج ‏۱، ص ۹۱)

این جملات تنها برای به خاطر سپردن راحت تر حروف مقطعه به کار می رود و جنبه روایتی ندارد.

به جز سوره بقره و آل عمران، سوره های دیگری که با حروف مقطعه آغاز می‌شوند، در مکه بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده‌اند. این حروف در برخی از سوره ها یک آیه و برخی دیگر بخشی از آیه را تشکیل می دهند.

حرووف مقطعه در کدام سوره ها قرار دارند

الم

بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان، سجده
الر

یونس، هود، یوسف، ابراهیم، حجر
المص

اعراف
کهیعص

مریم
طه

طه
المر

رعد
طسم

شعرا، قصص
طس

نمل
یس

یس

سوره یس
ص

ص
حم

غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف
عسق

شوری( سوره شوری، دو حروف مقطعه دارد)
ق

ق
ن

قلم

سوره قلم

معنی و تفسیر حروف مقطعه

میان این حروف و محتوای سوره های مربوط، رابطه ای وجود دارد؛ زیرا با تدبر در سوره هایی که با حروف مقطعه مشابه افتتاح شده در می‌یابیم که این سوره ها از حیث محتوا متشابه به یکدیگرند. (المیزان، ذیل آیه ۶ سوره شوری)

تاکنون معانی و تفاسیر مختلفی برای حروف مقطعه توسط عالمان دینی ذکر شده است. بسیاری از دانشمندان مسلمان بر اساس برخی روایات بر آن اند که این حروف از جمله رازهایی هستند که تنها خدا از آنها آگاه است و در نتیجه، از اظهارنظر در این باره خودداری کرده‌اند. ( شلتوت، تفسیر القرآن الکریم، ص۵۴)

مهمترین معانی گفته شده برای حروف مقطعه عبارتند از

اسم اعظم خداوند

ابن مسعود، و ابن عباس، از مفسران صدر اسلام، گفته‌اند که این حروف، اسم اعظم خدا هستند. (الإتقان، ۱۹۶۷ق، ج۳، ص۲۷)

همچنین سعید بن جُبَیر معتقد بوده حروف مقطعه، نام های خداست که تقطیع شده است.( تفسیر الطبری، ج۱، ص۲۰۷)

نام سوره ها

به نظر شیخ طوسی، طبرسی و سیوطی، از مفسران شیعه و سنی، حروف مقطعه، نام های سوره ها هستند و عنوان هر سوره، همان حروف مقطعه ای است که با آن آغاز شده است. (التبیان، ج۱، ص۴۸-۴۹؛ مجمع البیان، ذیل سوره بقره، آیه ۱)

رمز بین خدا و پیامبر

برخی از جمله علامه طباطبایی و سید محمود طالقانی، حروف مقطعه را رمزی میان خدا و پیغمبر دانسته که خداوند نخواسته کسی جز پیامبر(ص) از آنها آگاهی یابد. (المیزان، ج۱۸، ص۹)

این دیدگاه، همچنین به امام جعفر صادق(ع) نسبت داده شده است. (بحار الأنوار، ج۸۹، ص۳۸۴)

نشانه اعجاز قرآن کریم

یکی از قدیمی ترین و مشهورترین نظریه ها در تفسیر حروف مقطعه، این است که خداوند ۲۹ سوره از قرآن کریم را با این حروف آغاز کرده تا عرب زبانان دریابند قرآن از همان حروفی ساخته شده که با آن سخن می‌گویند و اگر فکر می‌کنند قرآن معجزه نیست، با همان حروف، چیزی مانند قرآن کریم بیاورند. (سیوطی، الإتقان، ج۱، ص۶۶۵)

حروف سوگند

ابن عباس و عِکرمه، حروف مقطعه را حروف سوگند دانسته و معتقدند خداوند با این حروف که از نام های او هستند، سوگند یاد کرده است. (تفسیر الطبری، مکتبه ابن تیمیه، ج۱، ص۲۰۷)

سیوطی در توجیه و تأیید این نظر به روایتی از امام علی(ع) استناد کرده که گفته است:«یا کهیعص اغفرلی». (سیوطی، الإتقان، ج۳، ص۲۷-۲۸)

متشابهات قرآن کریم

فخر رازی و سیوطی، از عالمان اهل سنت، بر این باورند که حروف مقطعه از متشابهات قرآن کریم است که تنها خداوند معنای آن را می داند. (التفسیر الکبیر، ذیل سوره بقره، آیه ۱؛ الإتقان، ج۳، ص۲۴)

تفسیر عددی

گروهی از مفسران، این حروف را رمزهایی همراه با معنای نمادینِ مبتنی بر ارزش عددی حروفِ عربی، موسوم به «عَدُّ اَبی جاد» یا « حساب جُمَل »، دانسته‌اند. (تاریخ الطبری، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۰)

ادات تنبیه

به باور برخی، هر یک از حروف مقطعه، ح به مثابه ادات تنبیه (از قبیل اَلا، اَما، و هان) هستند؛ بر این اساس، از آنجا که مشرکان در پی آن بوده‌اند که از قرآن اِعراض کنند، به آن گوش نسپارند و در اثنای خواندن آیات سروصدا راه بیندازند.( سوره فصلت، آیه ۲۶)

خدا سخنان خود را در برخی از سوره ها با حروف مقطعه آغاز کرد تا موجب سکوت مشرکان و انگیزه هشیاری و جلب نظر آنان به قرآن گردد. (التبیان، ج۱، ص۴۸)

حروف مقطعه در حدیث امام صادق(ع)

امام صادق (ع) درباره حروف مقطعه «الم» فرمود:

«الم، رمز و اشارتی است میان خدا و حبیب او محمد (ص) خواسته تا کسی جز او بر آن آگاه نگردد. آن را به صورت حروف درآورده تا آن رموز را از چشم اغیار دور نگاه دارد و تنها بر دوست روشن و ظاهر سازد» (ابن طاووس، کتاب سعدالسعود، ص۲۱۷)

منبع: نمناک