هنر و هنر دینی در کلام مقام معظم رهبری

هنر، عبارت است از: کیفیت بیان و ادای یک مطلب به شکلی زیبا و ظریف و توأم با ذوق. این را ما هنر می‏گوییم که شامل: سخن گفتن، شعر گفتن، داستان نوشتن، نویسندگی‏های هنرمندانه و انواع و اقسام شاخه‏های گوناگون، هنر می شود. در هنر اصل این است که آن هنرمند، یک پیام و مقصود و مضمونی در ذهن داشته باشد و بخواهد آن را به مخاطبین خودش تعلیم بدهد و به ذهن‏ها و دل‏ها برساند و در آن رسوخ بدهد.

هنر، عبارت است از: کیفیت بیان و ادای یک مطلب به شکلی زیبا و ظریف و توأم با ذوق. این را ما هنر می‏گوییم که شامل: سخن گفتن، شعر گفتن، داستان نوشتن، نویسندگی‏های هنرمندانه و انواع و اقسام شاخه‏های گوناگون، هنر می‌شود. در هنر اصل این است که آن هنرمند، یک پیام و مقصود و مضمونی در ذهن داشته باشد و بخواهد آن را به مخاطبین خودش تعلیم بدهد و به ذهن‏ها و دل‏ها برساند و در آن رسوخ بدهد. دوم این که آن کار را با ظرافت و زیبایی و به صورت جاذبه دار انجام دهد؛ که این را ما هنر می‏گوییم و هنر را به این ترتیب تعریف می‏کنیم.(۱)
می‏دانید هنر این خصوصیت را دارد که به خاطر ملایمت با طبع آدمی، بی شک در طبع او اثر می‏کند. هر هنری در طبع آدمی اثر می‏گذارد، اگر چه آن کسی که مورد اثر قرار گرفته، نتواند آن هنر را تحلیل کند. هنر اثر خود را می‏گذارد؛ یعنی دل را منقلب می‏کند و اثری در روح باقی می‏گذارد. هر چه‏مایه‏ی هنری کم‏تر باشد، اثر هم‏کم‏تر می‏شود.(۲)
هنر، مکمل وجود انسان و جامعه است(۳) و «هنر برای هنر»، حرفی است بی معنا.(۴)
هنر، یک شیوه‏ی بیان و یک شیوه‏ی ادا کردن است؛ حقیقت هنر چیزی جز این نیست. منتها این شیوه‏ی ادا و این شیوه‏ی بیان، وقتی که هنر به معنای حقیقی کلمه شد از همه چیز دیگر، از هر تبیین دیگر، رساتر و دقیق‏تر و سازگارتر است.(۵)
هنر، بیان کننده‏ی احساس انسان است و بدون هنر اتصال دوره های مختلف تاریخ انسان میسر نیست.(۶) هنر دقیق ترین و رساترین وسیله‏ی انعکاس اندیشه ها و آرمان‏های شریف می‏باشد.(۷)
هنری که در خدمت حق، انسانیّت و راستی و درستی قرار داشته باشد، ارزشمند محسوب می‏شود.(۸) اگر در جامعه درخشش هنر وجود داشته باشد، فضای جامعه درخشان می‏شود.(۹)
مردم را باید با مؤثرترین ابزارها با مسایل آشنا کرد که البته باید روی ابزارهای هنری تکیه و تأکید بیش‏تری بشود و یک مجموعه‏ی هنری در این رابطه به صورت مبانی کاری، مشغول فعالیت باشند. ما در زمینه‏ی کار هنری در گذشته و پیش از انقلاب خیلی کم کاری داشته‏ایم.(۱۰)
من روی این مسأله‏ی هنر خیلی اهتمام دارم؛ ما از لحاظ هنر عقب هستیم. دنیا از ابزار هنر علیه انقلاب به شدّت استفاده می‏کند. البته این را هم عرض بکنم که من با این که این ارشاد و هدایت واقعی را قبول دارم و شدیداً به آن معتقد هستم، سخت‏گیری نسبت به بعضی چیزها را قبول ندارم. لذا هر چیزی را که می‏خواهید مقرر بکنید، سعی بشود از یک بینش فکری و منطقی قابل دفاع ناشی شده باشد.(۱۱)
اگر یک انقلاب و یک فرهنگ، یک تمدن و یک حقیقت به میدان هنر راه نیابد و از شیوه‏های هنری برای مطرح شدن بهره‏گیری نکند، آن انقلاب، فرهنگ و تمدن در جامعه رشد نخواهد کرد.(۱۲)
شکی نیست که کسانی که تفکر یا انگیزه یا اَهوای غلط دارند، از هنر استفاده خواهند کرد. هنر چیزی است که همه‏ی صاحبان شعور در جهان می‏خواهند از آن استفاده کنند. اصلاً در دنیا هیچ صاحب عقلی وجود ندارد که نخواهد از هنر استفاده کند. یکی از انواع استفاده هم این است که‌اندیشه‏ی ناپاکی را به وسیله‏ی هنر در ذهن انسان‏ها بریزند.(۱۳)
هنر اسلامی‌یعنی هنری که با محتوا و هدف‏ها و آرمان‏های اسلامی‌به وجود بیاید تا بتواند در مقابل آن هنری که انسان‏ها و جوان‏ها را گمراه می‏کند، بشر را با سرگرم کردن به چیزهایی غیرواقعی و دروغ از آرمان‏ها و ایده های خودش باز می‏دارد و در صحنه های علمی‌به ظلم های عالَم کمک می‏کند، از
مظلومین عالم هرگز دفاع نمی‏کند و در خدمت زر و زور استکبار است، بایستد.(۱۴)
هنر، بهترین وسیله برای انعکاس مفاهیم اسلامی و انسانی است. انقلاب و جامعه‏ی اسلامی‌برای برقراری ارتباط و ابلاغ مکنونات قلبی خود به مخاطبینش به هنر فاخر و برجسته نیاز دارد. لذا دانشجویان ما باید هنر را مغتنم بدانند و آن را در جهت انعکاس مفاهیم و ارزش‏های اسلامی مردم به کار ببرند.(۱۵)
کاری که به نظر بنده باید بشود این است که: مفاهیم اسلامی و ارزش‏های اسلامی درست شناخته و دانسته شده تا سرچشمه‏های گوناگون هنری به خودی خود بجوشد و بروز کند.(۱۶)
در یک جامعه‏ی اسلامی، هنر باید منطبق با موازین اسلامی‌باشد و انحراف در مسایل هنری به هر شکل که باشد، پذیرفته نیست.(۱۷)
هنر در صورتی ارزش دارد که یک محتوایی داشته باشد و یک چیزی را بیاموزد. خطی را که مردم آن را تعقیب می‏کنند، روشن کند. در کل برای سعادت و رستگاری مردم، یک عامل باشد؛ این هنر را هنر متعهد می‏نامند.(۱۸)
پیغمبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از همه‏ی ابزارهای ممکن برای حمل همین فکری که شما هنرمندان به دنبال این هستید، استفاده کردند. در این راه از فاخرترین و مترقی‏ترین نوع هنر که در قرآن متجلی است، بهره جستند. شما اگر در قرآن کریم و بیانات حضرت رسول ( صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ) دقت کنید، خواهید دید که در مفهوم «توحید»، دشمنی با شرک و بت و شیطان، که مظهر پلیدی است، تصمیم بر تلاش و کار خستگی‏ناپذیری، محبت به مردم و تکریم انسان و انسانیت و حمایت از مظلومان و مستضعفان، در سرار آن موج می‏زند. یعنی کلیه‏ی اصول اسلام و مسایلی که جزء پایه‏های اساسی انقلاب به شمار می‏رود، در تمام قرآن و ادبیات درست صدراسلام موج‏می‏زند و هیچ‏گونه ‏حرکت‏ زیگزاگی ‏در آن ‏نیست.(۱۹)
در زمینه‏ی هنر و تربیت هنری، ما در گذشته و پیش از انقلاب متأسفانه خیلی کم کاری داشتیم و این باید جبران بشود.(۲۰)
هزاران چشمه‏ی جوشنده را دست‏های پلید و خائن آلوده کردند؛ نه فقط در دوران رژیم ستم شاهی وابسته که اوج محنت و نکبت بود، بلکه در طول قرن‏ها. ما از لحاظ هنری ملتی هستیم که استعدادمان از ملت‏های دیگر کم‏تر نیست؛ تاآن حد که من با هنر و هنرمندی آشنا هستم، می‏بینم که ما خیلی سابقه داریم. مضامینی که در شعرهای ما، در قصه‏ها و در برخی از انواع دیگر هنر در کشور و ملت ما هست و از دیرزمان وجود داشته، برجسته است. در زمان خودمان هم، آن دوران محنت بزرگ تاریخ ملت ایران که آّمده بودند تا همه چیز را غارت کنند و ببرند و خورده بودند، می‏دیدیم استعدادهای بسیار برجسته ای در زمینه‏ی شعر، در زمینه‏ی قصه‏نویسی و در زمینه‏ی فیلم و عکس و چیزهای دیگر وجود داشت، اما این سرچشمه‏ها را با دست‏های آلوده‏ی خودشان آن چنان آلودند که نه فقط تشنگی رابر طرف نمی‏کرد، نه فقط شفابخش نبود، که کشنده بود.(۲۱)
وقتی انقلاب شد، همه چیز ما عوض شد. همه‏ی جریان‏ها تغییر پیدا کرد. هنر هم همین‏طور. بگذریم از تعداد هنرمندی که باز هم‏حاضر نشدند با مردم راه بیایند و در خدمت قرار بگیرند.(۲۲)
هنر در جمهوری اسلامی‌یک وسیله و ابزار و از شمار بهترین‏هاست. اگر جمهوری اسلامی حرفی برای گفتن و یا ایده‏ای برای عرضه کردن دارد، این عرضه باید با بهترین شیوه‏ها که همان هنر است، انجام گیرد.(۲۳)
شک نبایدکرد که انقلاب به هنر نیازمند است. هنر انقلاب از آن جا که باید حامل مفاهیمی نو و آشنا باشد و از آن جاکه باید با همه‏ی معارضه‏ها و خصومت‏هایی که هیچ انقلابی از آن مصون نیست، درگیر شود و از آن جاکه باید معارف نوین را در ذهن‏ها راسخ و ماندگار سازد، ناگزیر باید هنر، ممتاز و فاخر و پیشرو باشد.(۲۴)
امروز با حاکم شدن ارزش‏های الهی و با ورود توده‏های مردم در صحنه های جدّی و واقعی زندگی، میدان هنر آزمایی به روی همه باز است. فضای انقلابی، آن هم انقلابی به معنای حقیقی کلمه که متکی به دست و دل مردم است، خود، بزرگ‏ترین مشوق است. مفاهیم انقلابی و حماسه‏های مردمی و آرمان‏های انقلاب، وسیع‏ترین عرصه‏ی جولان ذهن شاعر و هنرمنداست. هر ذهن آفریننده می‏تواند: درشرف و شجاعت این مردم، در مبارزه به خاطر زندگی شایسته با گرگان درنده‏ی استکبار، در شکستن بت‏های زرو زور و تزویر، در صفای دل جوانان، در استحکام و مقاومت مادران، در افراشتن پرچم حمایت از مستضعفین و درصدها جلوه‏ی انقلاب اسلامی، مسحور کننده‏ترین زیبایی‏ها را ببیند و با سرانگشت ذهن خلاق خود برای دیگران ترسیم کند. این طبیعی‏ترین توقعی است که انقلاب از شاعر و هنرمند امروز دارد. انقلاب، بی‏شک چشم به راه آن‏ها که می‌گفتند «بر طاغوت»اند، امّا در عمل با «طاغوت» رفتند، نخواهد ماند. بیش‏ترین تکیه‏ی انقلاب بر نیروهای زاییده از انقلاب و پرورش یافته در مهد آن است.(۲۵)
هنر امروز ایران، هنر «مقاومت» است، نه هنر «تسلیم وسازش». این گونه هنر، شرط اصلی آگاهی و زمان‏شناسی و نیز شجاعت و گستاخی در برابر تهاجم وحشیانه‏ای است که در آن از همه‏ی ابزارها برای
سرکوبی و به ذلت کشانیدن ملت ما استفاده می‏شود.
بقایای هنر دوران طاغوت که تسلیم در برابر تهاجم فرهنگی بیگانگان، روح و ویژگی اصلی آن بود، نمی‏تواند در بنای فرهنگ و هنر انقلابی این روزگار نقش و سهمی داشته باشد.(۲۶)
عزیزان توجه داشته باشید! هنری که امروز به نام «هنر اسلامی» و «هنر انقلابی» ارایه می‏شود، آبروی جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی است. لذا باید هم از لحاظ تکنیک و هم از لحاظ محتوا همواره در منتهای قوّت باشد. ما امیدوار هستیم که آن اوج و جهش را بعد از چندسال به دست بیاوریم. باید محتوای هنر و قالب هنر، هر دو با هم و به موازات هم، ترقّی و پیشرفت داشته باشد.(۲۷)
هنر اسلامی اساساً غیر از هنر مسلمانان است. این را من بارها در صحبت‏هایم گفته‏ام. غالبا هنر مسلمانان با هنر اسلامی اشتباه می‏شود. خوب، اگر یک مسلمانی یک آهنگ یا یک فیلم ساخت، آن آهنگ یا فیلم ساخته‏ی یک مسلمان است، امّا لزوما اسلامی نیست.
هنر اسلامی آن چیزی است که در آن عنصر سازنده‏ای از اندیشه‏ی اسلامی وجود داشته باشد. یعنی در قالب هنریِ آن، نه فقط در محتوا، چیزی از اسلام و اندیشه‏ی اسلامی وجود داشته باشد. این می‏شود هنر اسلامی. بروید دنبال این که بتوانید سررشته‏ی هنر اسلامی را پیدا کنید.(۲۸)
بنده از ته‏دل و از بن دندان، ایمان راسخ و قطعی دارم که هنر آینده‏ی این کشور، هنری جوشنده و هنری برتر خواهد بود. همان‏طور که در میدان‏های دیگر مشاهده کردیم.(۲۹)
پی‌نوشت‌ها:

(۱) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۱/۱/۶۴.
(۲) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۴/۱/۶۵.
(۳) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۲/۳/۶۱، در جمع شعرا و هنرمندان.
(۴) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۶/۹/۷۲، در دیدار از اولین نمایشگاه نگارگری اسلامی.
(۵) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۹/۹/۶۵، در سومین کنگره‏ی شعر و ادب.
(۶) مجله‏ی سروش، ۲/۱۲/۵۸.
(۷) مجله‏ی سروش، ۱۴/۱/۶۱.
(۸) روزنامه‏ی سلام، ۲۵/۴/۷۰.
(۹) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۹/۳/۶۱.
(۱۰) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۳/۴/۶۶، در مراسم سالگرد تأسیس سازمان تبلیغات.
(۱۱) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۵/۹/۷۱، در دیدار با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی.
(۱۲) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۲/۳/۶۱.
(۱۳) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۱۵/۷/۷۰.
(۱۴) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۶/۱۱/۷۱.
(۱۵) روزنامه‏ی اطلاعات، ۲/۸/۷۰.
(۱۶) روزنامه‏ی کیهان، ۱۲/۷/۷۳.
(۱۷) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۵/۹/۷۱.
(۱۸) مجله‏ی پیام انقلاب، ۴/۳/۵۹.
(۱۹) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۲/۸/۶۸.
(۲۰) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۳/۴/۶۶.
(۲۱) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۱۶/۱۲/۶۳.
(۲۲) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۳۱/۶/۶۳.
(۲۳)روزنامه‏ی‏جمهوری‏اسلامی، ۱۲/۳/۶۳، پیرامون‏حجاب‏وهنر.
(۲۴) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۱۴/۸/۶۵.
(۲۵) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۲۷/۹/۶۳.
(۲۶) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۱۵/۲/۶۴.
(۲۷) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۳۱/۶/۶۳.
(۲۸) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۱۶/۱۱/۶۰، پیام به شرکت‏کنندگان در مسابقات بین المللی قرائت قرآن.
(۲۹) روزنامه‏ی جمهوری اسلامی، ۱۶/۱۲/۶۳، در گشایش تالار اندیشه.