پدیدآورندگان عاشورا

قیام عاشورا از جمله وقایعی است که لازم است از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد. هرچند برخورد با این حادثه بزرگ از بعد عاطفی، برخوردی ارزشمند و یکی از عوامل ماندگاری خاطره این واقعه جانگداز است، اما بزرگداشت خاطره شهدای کربلا نباید ما را از درس های این واقعه عبرت آموز غافل کند.

درس های عاشورایی را نباید تنها در لحظه لحظه وقوع و پیامدهای این حادثه عظیم جستجو کرد، بلکه نگاهی به حوادثی که منجر به این واقعه شد نیز پندآموز است. نگاهی به ارزشهای حاکم بر روابط اجتماعی و مبانی قدرت در روزگار پیش از بعثت رسول گرامی اسلام –صلی الله علیه و آله- و پس از رحلت آن بزرگوار بیانگر این واقعیت تلخ است که حادثه عاشورا ریشه در چند مقطع از تاریخ عربستان دارد که این مقاطع تاریخی از جهاتی دارای وجوه مشترکی هستند.

در این سلسله مقالات که با عنوان «پدیدآورندگان عاشورا» در ایام محرم به شما مخاطبان ارائه می‌گردد بر آن هستیم که با نگاهی به اقوال مختلف موجود در کتب معتبر تاریخی و تحلیلی آنها، نقش حوادثی که منجر به واقعه عاشورا شد را بازگو نماییم.

۱- سقیفه: نخستین بدعت
بهتر است بگوییم حادثه عاشورا از روزی شروع شد که رهبری مسلمانان از منشا وحی فاصله گرفت و رهبری دنیوی جای رهبری دینی را گرفت. روزگاری که حکومت مبتنی بر عصبیت مجددا بر نظام آن روزگار استقرار یافت و نظام پیر سالاری به جای تقوا سالاری نشست.

تجمع گروهی از مسلمانان در سقیفه بنی ساعده پیش از دفن پیکر مطهر رسول خدا (ص)، نخستین گام در سرپیچی از فرمان خدا و رسولش در امر رهبری جامعه اسلامی و بازگشت عده ای از مسلمانان به سنت های عصر جاهلی است که خداوند از آن منعشان کرده بود(۱)

قبیله در نظام عرب جاهلی جایگاه مهمی داشت. دو منطقه بزرگ شمال و جنوب عربستان، دو قومیت کلان را تشکیل می دادند.ساکنان جنوب که نسب خود را به قحطان فرزند پنجم حضرت نوح نبی (علی نبینا و علیه السلام) می دادند خود را عرب خالص می دانستند و عدنانیان که در شمال ساکن بودند و نسبشان را به حضرت اسماعیل (ع) می دادند را مستعربه یعنی عرب شده می خواندند.

این دو قبیله از قدیم با یکدیگر رقابت داشتند. اما بعد از آمدن اسلام این ساختار تا حدودی ضعیف شد. مهاجرین (اهالی جنوب که واقع قحطانی بودند) و انصار (اهالی شمال که عدنانی بودند) با پیمان اخوتی که به دستور پیامبر میانشان بسته شد، امتیازات قومی و خانوادگی، و برتری فروشی ها را موقتا کنار گذاشتند. اما اندک اندک مخصوصا از روزی که مسلّم شد زمامدار بعدی از قریش است، تفاخر جویی و برتری طلبی باز هم نمایان شد. سخن گفتن از برتری مهاجرین بر انصار و سیادت قریش بر دیگران و محق بودن این و آن در جانشینی پیامبر (ص) که در سقیفه مطرح شد از اولین انحرافات دین محسوب می‌شود.

فخر فروشی های قومی‌که در دوره جاهلی بازارش داغ بود، مجددا برپا شد و فخر به مسلمان بودن و اصل قرار دادن تقوا، کم کم رنگ باخت.بر اثر همین اتفاق بود که حدیث ثقلین، و تمسک به قرآن و عترت نزد مردم به فراموشی سپرده شد و در سقیفه عده ای دور هم جمع شدند که مبتلا به چند اتفاق بودند:

۱- روی گردانی از نص قرآن و وصایای پیامبر در خصوص ولایت و امامت جامعه بعد از خویش
۲- برکنار داشتن عالم ترین و با بصیرت ترین فرد در دین،
۳- هم سنگ قرار دادن امام علی علیه السلام با دیگران

واقعه سقیفه نه تنها بدعتی بود که زمینه ساز بازگشت امویان به قدرت شد، بلکه موجب شد که با تکیه بر آن بدعت های دیگر نیز در جامعه اسلامی رواج پیدا کند. نتیجه مستقیم واقعه سقیفه در انتخاب جانشین پیامبر را در جملات معاویه هنگام انتخاب یزید برای جانشینی به خوبی می‌بینیم که می‌گوید:مردم! شما میدانید که رسول خدا (ص) در گذشت و کسی را به جانشینی خود برنگزید. مردم ابوبکر را برگزیدند، وقتی موقع مرگش فرا رسید، عمر را به جانشینی خود برگزید، و عمر موقع مرگ کار خلافت را به شورای مسلمین سپرد. ابوبکر کاری کرد که رسول خدا (ص)نکرده بود و عمر نیز کاری کرد که ابوبکر نکرده بود، همه آنان بر طبق نظر مسلمین رفتار کردند. من نیز برای این که از اختلاف جلوگیری کرده باشم برای یزید از شما بیعت می‌گیرم. و در این مورد انصاف را درباره شما مراعات کرده ام‍!

در مقاله بعدی به بازگشت امویان به قدرت و همچنین خلافت عثمان خواهیم پرداخت؛ ان شاءالله

پی نوشت:
۱- « و محمد نیست جز پیامبری که پیش از او نیز پیامبرانی بوده‌اند و از این جهان درگذشته‌اند. اگر او نیز به مرگ یا شهادت از این جهان درگذرد آیا شما به آیین گذشته خود باز می‌گردید. اگر کسی به آیین گذشته خود بازگردد به خدا ضرری نخواهد رساند، (بلکه خود را در زیان انداخته است) و خداوند پاداش شاکرین را خواهد داد» (آل عمران:۱۴۴)
منبع: مجموعه مقالات عاشورا پژوهی، جلد ۲، انتشارات اسوه، «تحلیل حوادث منجر به واقعه عاشورا»، دکتر سید علی علوی