امامان دوازده‎گانه در احاديث نبوی

در احادیث متعدّد نقل شده است که تعداد جانشینان پیامبر(ص) دوازده نفر است که نُه امام از آنان، از نسل حسین بن علی(ع) می‎باشند. در برخی از این احادیث آمده است که آخرین آنها مهدی قائم(عج) می‎باشد؛ چنان‎که از ابوسعید خدری روایت شده است که گفت:
از پیامبر(ص) شنیدم که می‎فرمود: «اهل بیت من مایه امنیّت برای اهل زمینند؛ ‌چنان‎که ستارگان آسمان مایه امنیّت برای اهل آسمانند.» از او پرسیدند: امامان پس از تو، از اهل بیت تو می‎باشند؟ فرمود: «آری. آنان دوازده‎ نفرند. نُه نفر از آنها که از نسل حسین(ع) می‎باشند، ‌همگی امین و معصومند.»

در احادیث نبوی که از طریق شیعه و اهل سنّت نقل شده، تعداد و نام اوصیای پیامبر(ص) و پیشوایان امّت اسلامی پس از او بیان شده است. ‌در این مقاله برخی از این روایات را نقل و بررسی می‎کنیم:

۱. دوازده خلیفه
در «صحیح بخاری» از جابر بن سمره روایت کرده است که گفت: از پیامبر(ص) شنیدم که می‎گفت: «دوازده امیر خواهند آمد که همگی از قریش هستند».۱
در «صحیح مسلم» از جابر بن سمره عبارت‌های زیر از پیامبر(ص) نقل شده است:
۱. این امر پایان نمی‎پذیرد؛ مگر پس از دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند؛
۲. تا هنگامی‌که دوازده خلیفه از قریش رهبری می‎کنند، این دین، عزیز خواهد بود؛
۳. این دین تا روز قیامت برپا است و دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، وجود خواهند داشت؛
۴. تا وقتی دوازده خلیفه بر مردم ولایت دارند، امر آنان گذرا است؛
۵. تا وقتی دوازده خلیفه از قریش بر سر کارند، اسلام عزیز است.۲
این مضامین در سایر کتاب‎های حدیث نیز وارد شده است.۳
از ظاهر این عبارات به دست می‎آید که پس از پیامبر(ص) تا روز قیامت، دوازده خلیفه یا پیشوا، رهبری مردم را به عهده دارند و وجود آنها مایه عزّت و سربلندی اسلام و مسلمانان است. واضح است که این معنا جز بر امامان دوازده‎گانه شیعه تطبیق نمی‎کند؛ زیرا خلفای بنی‎امیّه یا بنی‎عبّاس، اوّلاً: از نظر تعداد بیش از دوازده نفر بوده‎اند؛ ثانیاً: اعمال و رفتار آنها مایه عزّت و سربلندی اسلام و مسلمین نبوده؛ بلکه مایه سرشکستگی آنها بوده است.
مؤلف کتاب «ینابیع المودّه» که از علمای اهل سنّت است، پس از نقل مطلب فوق از برخی محققان، افزوده است: این مطلب که مقصود پیامبر، امامان دوازده‎گانه از اهل‎بیت خود بوده است، از حدیث ثقلین و احادیث دیگری که در این کتاب درباره اهل ‎بیت نقل گردید، نیز به دست می‎آید.۴

۲. به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل
در روایات متعدّد از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که تعداد جانشینان آن حضرت به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل است؛ ‌چنان‌که احمد بن حنبل از فردی به نام مسروق روایت کرده که گفته است:
وقتی ما نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم، فردی از او پرسید: آیا شما درباره جانشینان پیامبر(ص) از آن حضرت پرسیده‎اید؟ عبدالله گفت: آری و او در پاسخ فرمود: «دوازده نفر به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل.»۵
شعبی نیز این حدیث را از مسروق روایت کرده است؛ ۶ چنان‎که ابن حجر در کتاب «الصّواعق» آن را نقل و تأیید نموده است.۷
قرآن کریم درباره نقبای بنی‎اسرائیل فرموده است:
«وَ لَقَدْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ بَنِی‎إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً؛ ۸ از بنی‎اسرائیل پیمان گرفتیم و دوازده نقیب را از آنان برگزیدیم.»
«نقیب» به کسی می‎گویند که به وضعیت قوم خود رسیدگی می‎کند و مراد از «نقبای بنی‎اسرائیل» رؤسای قبایل دوازده‎گانه بنی‎اسرائیل هستند که رهبری آنها را بر عهده داشتند. برآنان وحی نمی‎شد و صاحب شریعت نبودند؛ ولی سرپرست و رهبر آنها بودند.۹
بنابراین، ‌ذکر نقبای بنی‎اسرائیل بیانگر این مطلب است که پس از پیامبر(ص) نیز دوازده نفر وظیفه امامت و رهبری امّت اسلامی را عهده‎دار خواهند بود و این فقط بر امامان دوازده‎گانه شیعه منطبق است.۱۰

۳. اوّلین امام، علی(ع) و آخرین امام، ‌قائم(عج) است
در احادیث متعدّد وارد شده است که امامان پس از پیامبر(ص) دوازده نفر هستند؛ اوّلین آنها علیّ بن ابی‎طالب(ع) و آخرین آنها قائم(عج) است؛ چنان‎که در «ینابیع المودّه» آمده است:
فردی یهودی پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) نزد علی(ع) آمد و مسائل بسیاری از او پرسید تا اینکه سخن به اوصیای پیامبر(ص) رسید. علی(ع) فرمود: «آنان دوازده نفرند. ‌من اوّلین آنها و مهدی قائم آخرین آنها است.» و آن شخص یهودی او را تصدیق کرد ‌و اسلام آورد.۱۱

۴. نُه امام، از فرزندان امام حسین(ع)
در احادیث متعدّد نقل شده است که تعداد جانشینان پیامبر(ص) دوازده نفر است که نُه امام از آنان، از نسل حسین بن علی(ع) می‎باشند. در برخی از این احادیث آمده است که آخرین آنها مهدی قائم(عج) می‎باشد؛ چنان‎که از ابوسعید خدری روایت شده است که گفت:
از پیامبر(ص) شنیدم که می‎فرمود: «اهل بیت من مایه امنیّت برای اهل زمینند؛ ‌چنان‎که ستارگان آسمان مایه امنیّت برای اهل آسمانند.» از او پرسیدند: امامان پس از تو، از اهل بیت تو می‎باشند؟ فرمود: «آری. آنان دوازده‎ نفرند. نُه نفر از آنها که از نسل حسین(ع) می‎باشند، ‌همگی امین و معصومند.»۱۲

۵. امامان دوازده‎گانه با نام‎هایشان
در احادیث بسیار که از طریق شیعه و اهل سنّت روایت شده است، امامان دوازده‎گانه به نام معرفی شده‎اند؛ چنان که مؤلّف کتاب «فرائد السّمطین»۱۳ از ابن عبّاس روایت کرده است که:
فردی یهودی به نام نعثل نزد پیامبر(ص) آمد و مسائلی از او پرسید و سرانجام مسلمان شد. یکی از مسائل او درباره تعداد و نام جانشینان پیامبر(ص) بود که پیامبر پاسخ دادند: «تعداد جانشینان من دوازده نفرند» و آنها را به نام، به شرح زیر معرفی کرد:
۱. علیّ بن ابی طالب؛ ۲. حسن بن علی؛ ۳. حسین بن علی؛ ۴. علی بن الحسین؛ ۵. محمّد بن علی؛ ۶. جعفر بن محمّد؛ ۷. موسی بن جعفر؛ ۸. علی بن موسی؛ ۹. محمّد بن علی؛ ۱۰. علی بن محمّد؛ ۱۱. حسن بن علی؛ ۱۲. مهدی فرزند امام یازدهم(ع).۱۴
نظیر این روایت را مؤلّف کتاب «مناقب»‌ معروف به ابن المغازلی شافعی درباره فردی دیگر از یهود به نام جندل بن جناده نقل کرده است۱۵ و در کتاب «منتخب‎ الاثر» حدود پنجاه روایت در این باره نقل شده است.۱۶

دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه
در اینجا دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه وجود دارد که شیخ صدوق(ره) در کتاب «کمال الدّین» بیان نموده است و حاصل آن این است که یکی از دلایل نبوّت پیامبر اکرم(ص) این بود که آن حضرت بدون اینکه نزد کسی علم بیاموزد، سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین را می‎دانست و این مطلب، دلیل روشنی بر صدق دعوی نبوّت او بود و اینکه او دانش خود را از عالم غیب می‎آموخت.
امامان شیعه نیز از هیچ کس کسب دانش نکردند. با این حال از همه مردم زمان خود به احکام دین و حوادث جهان داناتر بودند و به هر مسئله‎ای که از آنان سؤال می‎شد، بی‎درنگ و به بهترین وجه پاسخ می‎گفتند. بنابراین، ‌از اینجا روشن می‎شود که سرچشمه علم و دانش آنان، پیامبر اکرم(ص) و بالنتیجه جهان غیب بوده است.
بدیهی است تنها چنین افرادی شایسته‎ترین افراد برای احراز مقام امامت و جانشینی پیامبر اکرم(ص) می‎باشند.۱۷

حدیث سفینه و رهبری اهل بیت(ع)
حدیث سفینه، حدیثی است از پیامبر درباره اهل بیت(ع). پیامبر(ص) در این حدیث، اهل بیت خود(ع) را به کشتی نوح(ع) تشبیه کرده و فرموده است:
متن حدیث چنین است:
«اِنَّ مَثل اَهْلِِ بَیْتِی کَسَفِینَهِِ نُوحَ مِنْ رَکِبَها نَجِی، وَ مَنْ تَخَلّفَ عَنْهَا غَرِقَ؛ ۱۸
به تحقیق، اهل بیت من(ع) همانند کشتی نوح(ع) هستند که هر کس سوار آن شد، نجات یافت و هر کس از آن تخلف کرد، غرق شد.»
از تشبیه اهل بیت پیغمبر(ص) به کشتی نوح(ع) نتیجه می‎گیریم که دوستی اهل بیت و رجوع به آنان در احکام دین و پیروی از دستورهای آنان، سبب نجات از گمراهی است؛ چنان‌که تخلّف از آنان، مایه غرق شدن در دریای ضلالت و هلاکت است و این همه در صورتی میسّر است که اهل بیت پیامبر(ص) از خطا و انحراف مصون باشند.
بنابراین، حدیث سفینه بر مطالب زیر دلالت می‎کند:
۱. امامت و رهبری اهل بیت پیغمبر(ص) در مسائل اجتماعی؛
۲. مرجعیّت علمی آنان در تعالیم و احکام دینی؛
۳. معصوم بودن آنان از خطا و لغزش.
با توجّه به آنچه که گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت در اینکه حضرت علی، ‌حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(ع)، ‌اهل بیت پیامبر(ص) هستند جای شکّ و تردیدی نیست و کسی هم در آن اختلاف نکرده است، ‌ اختلاف در این است که آیا اهل بیت پیغمبر(ص) شامل همسران پیامبر(ص) هم می‌شود یا نه؟
پس از اتّفاق‌نظر در مورد امر نخست، مجالی برای اختلاف در مورد امر دوم باقی نمی‎ماند؛ زیرا که یادآور شدیم، یکی از نتایج حدیث سفینه، عصمت اهل بیت(ع) است. بنابراین، حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین(ع) از خطا و لغزش مصون می‎باشند و گفتار و رفتار آنان ملاک تشخیص حق از باطل است.
بنابراین پایه، هرگاه آنان عمل کسی را تخطئه کرده و از او ابراز نارضایتی کرده باشند، ‌از زمره اهل بیت بیرون خواهد بود؛ ‌چنان‌که سایر امامان شیعه که همگی از نسل امام حسین(ع) بوده‎اند و عصمت آنان یکی پس از دیگری مورد تأیید آن حضرت بوده است، در زمره اهل بیت(ع) و حکم آنان را دارا خواهند بود.

پی‌نوشت‌ها:
۱. بخاری، صحیح، دارالمعرفه، ج ۴، ص ۲۴۸، کتاب الاحکام.
۲. مسلم، صحیح، داراحیاء التراث العربی، ج ۳، کتاب الاماره، باب ۱.
۳. به منتخب الاثر، فصل اوّل، باب اوّل رجوع شود.
۴. شیخ مسلم قندوزی حنفی، ینابیع المودّه، ص ۴۴۶.
۵. مسند احمد، ج ۱، صص ۴۰۶ ـ ۳۹۸.
۶. ینابیع المودّه، ص ۴۴۵.
۷. الصّواعق المحرّقه، فصل سوم، باب اوّل.
۸. سوره مائده (۵)، آیه ۱۲.
۹. المیزان، ج ۵، ص ۲۴۰.
۱۰. جهت آگاهی از روایاتی که در آنها تعداد جانشینان پیامبر به تعداد نقبای بنی‎اسرائیل ذکر شده است، به منتخب الاثر، فصل اوّل، باب دوم رجوع شود.
۱۱. ینابیع المودّه، ص ۴۴۳، جهت آگاهی بیشتر از احادیث دیگر به منتخب الاثر، فصل اوّل، باب چهارم رجوع شود.
۱۲. به باب ۶ و ۷ کتاب منتخب الاثر، رجوع شود، بیش از هفتاد حدیث در این باره نقل شده است.
۱۳. محمّد ابراهیم جوینی خراسانی، محدّث و فقیه شافعی.
۱۴. ینابیع المودّه، ص ۴۴۱.
۱۵. همان، صص ۴۴۳ـ۴۴۲.
۱۶. منتخب الاثر، فصل اوّل، باب هشتم.
۱۷. کمال الدّین و تمام النّعمه، انتشارات جامعه مدرّسین، ص ۹۱.
۱۸. بنابر تحقیق مؤلّف «عبقات الانوار» میر حامد حسین هرندی، حدیث سفینه، توسط نود نفر از مشاهیر علمای اهل سنّت روایت شده است؛ چنان‌که در کتاب «احقاق الحق» از افراد دیگری نیز روایت شده است، ‌امام شرف‎الدّین عاملی در کتاب «المراجعات» (مراجعه هشتم) آن را از کتاب المستدرک حاکم نیشابوری (ج سوم، ص ۱۵۱) نقل کرده است، حافظ سلیمان حنفی نیز در کتاب «ینابیع الموده» (باب چهارم) آن را به طرق مختلف روایت کرده است.