فاطمه‏ ی دوم علیهاالسلام

هرکس کار شایسته‌ای انجام دهد. خواه مرد باشد یا زن، در حالی که او مؤمن است، به او حیاتی پاکیزه می‌ بخشیم و پاداش آن‌ها را به بهترین اعمالی که انجام می‌ دادند، خواهیم داد…

در اسلام همان گونه که مردانی چون انبیا، پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و ائمّه معصومین علیهم السلام الگوهای زندگی هستند، بانوانی چون مریم، خدیجه، فاطمۀ زهرا، زینب کبری، و فاطمۀ معصومه ـ علیهن السلام ـ نیز به عنوان الگو شناخته می‌شوند.
این بیانگر این حقیقت است که زنان هم مانند مردان، می‌توانند بر قلّه کمالات بایستند و به عالی‌ترین مراتب اوج انسانی برسند. از این جهت بین زن و مرد، فرقی نیست.
خداوند متعال می‌فرماید:
«مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکَرٍ اَوْ اُنْثی و هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیوهً طَیبَهً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ اَجْرَهُم بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ» (۱)
«هرکس کار شایسته‌ای انجام دهد. خواه مرد باشد یا زن، در حالی که او مؤمن است، به او حیاتی پاکیزه می‌بخشیم و پاداش آن‌ها را به بهترین اعمالی که انجام می‌دادند، خواهیم داد.»
مطالعۀ زندگی این برگزیدگان الهی، سرمشقی است برای بهتر زیستن و چراغی است، فرا راه دوستداران شرافت و سعادت.

طلوعِ نور

در روز اوّل ذی القعدۀ سال ۱۷۳ ه. ق (۲) از سلالۀ پاک پیامبر صلی الله علیه و آله و خدیجه علیهاالسلام، و فاطمۀ زهرا علیهاالسلام، فاطمۀ دیگری متولّد گردید. نور وجودش نه تنها خانۀ امام کاظم علیه السلام که جهان را روشن ساخت و در طول قرن‌های متمادی در شعاع نورانیش، ستارگان پرفروغ آسمانِ علم، تقوی، فقاهت و پارسایی، آستان بوس حرمش گردیدند و با توسّل به ذیل عنایتش مشکلات بزرگ خود را حل کردند.

توسّل صدر المتألهین

ملاّ صدرا، از علمای ربّانی و حکمای بی نظیر قرن یازدهم ه. ق (۱۰۵۰ ه. ق، وفات در بصره) است. او صاحب تألیفات بی نظیری چون: «اسفار اربعه»، «شرح الاصول من الکافی»، «شرح الهدایه» و «شرح حکمه الاشراق» است.
وی مدتی از عمر شریف خود را در کَهَک قم سپری نمود و مشغول تألیف بعضی از کتاب‌های خود چون اسفار اربعه بود. هر وقت برایش مشکل علمی‌یا مطلب مبهمی پیش می‌آمد، به قم آمده، به حرم مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام مشرف می‌شد و با توسّل به آن حضرت، از او استمداد نموده و مشکل علمیش آسان و حل می‌شد. (۳)
آن گونه که مرحوم میرزا علی اکبر حکمی‌یزدی در حاشیۀ کتاب «اسفار اربعه» ـ در بحث اتحاد عاقل به معقول از قول مؤلف محترم، مرحوم صدر المتألهین ـ مرقوم فرمودند: «یکی از مواردی که با توسّل به حضرت معصومه علیهاالسلام مشکل علمیش حل شد، بحث اتحاد عاقل به معقول می‌باشد». (۴)

شیفتگی علامۀ طباطبایی به درگاه حضرت معصومه علیهاالسلام

مرحوم علاّمه سید محمد حسین طباطبایی، صاحب تفسیر بی نظیر «المیزان» نهایت ارادت و تواضع را نسبت به حضرت معصومه علیهاالسلام ابراز می‌نمود.
علامه شهید مطهّری، هرگاه نام مرحوم علاّمه طباطبایی را به زبان می‌آورد، می‌گفت: «رُوحی لَهُ الفِداء» روحم به فدای او باد.
یکی از دانشمندان از استاد مطهّری پرسید «دلیل این همه تجلیل و احترام شما از علاّمه طباطبایی چیست؟»
استاد مطهّری در پاسخ فرمود: «من فیلسوف و عارف بسیار دیده‌ام و احترام من به علاّمه طباطبائی به خاطر فیلسوف بودن ایشان نمی‌باشد، بلکه از این جهت است که او عاشق و دلباختۀ اهل بیت علیهم السلام است. چرا که علاّمه طباطبایی در ماه رمضان روزۀ خود را با بوسه بر ضریح مقدّس حضرت معصومه علیهاالسلام افطار می‌کرد. ابتدا پیاده از منزل تا حرم مطهّر (با توجّه به آن سنین پیری و دوری راه) مشرف می‌شد. ضریح مقدّس را می‌بوسید، سپس به خانه می‌رفت و غذا می‌خورد.» (۵)

فاطمۀ دوم

با این که حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام غیر از فاطمۀ معصومه علیهاالسلام دختران دیگری نیز داشت. (۶) امّا در میان همۀ آنان، تنها اوست که دارای امتیازات والایی است.
او همچون جدّه‌اش حضرت زهرا علیهاالسلام در علم و عمل و قداست و کمالات، گوی سبقت از دیگران ربود و به راستی حضرت معصومه، فاطمۀ دوم و جلوۀ دوبارۀ حضرت زهرا علیهاالسلام است.

شباهت‌ها

الف ـ پدرش به قربانش
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله برای تجلیل و قدردانی از دخترش زهرا علیهاالسلام و مقامات او، بارها درباره‌اش این جمله را بیان فرموده بود که: «فَداها اَبُوها» (۷) پدرش قربانش گردد.
پدر بزرگوار حضرت معصومه علیهاالسلام، امام کاظم علیه السلام، نیز دربارۀ وی چنین جمله‌ای فرمود. در آن جا که جمعی از شیعیان برای دریافت پاسخ به سؤال‌های خود، وارد مدینه شدند تا به محضر امام کاظم علیه السلام برسند، آن حضرت در مسافرت بود. آن‌ها ناگزیر بودند، از آن سفر مراجعت کنند. پرسش‌های خود را نوشتند و به افراد خانوادۀ امام کاظم علیه السلام تحویل دادند تا در سفر بعد به جواب آن نائل شوند.
هنگام خداحافظی، دیدند حضرت معصومه علیهاالسلام (که حدود شش سال داشت) پاسخ سؤالات آن‌ها را نوشته و آماده نموده است.
بسیار شادمان شدند و آن نامه را گرفتند. هنگام مراجعت، در راه با امام کاظم علیه السلام که از سفر باز می‌گشت، ملاقات کردند و ماجرا را به عرض امام رساندند، امام علیه السلام آن نوشته را از آن‌ها طلبید و مطالعه کرد و پاسخ‌های حضرت معصومه علیهاالسلام را درست یافت، آن گاه به نشان تمجید از حضرت معصومه علیهاالسلام و تصدیق او سه بار فرمود: «فَداها اَبُوها: پدرش فدایش باد.» (۸)
این حادثۀ جالب بیانگر آن است که حضرت معصومه علیهاالسلام چون زهرا مرضیه، عالمه غیرمعلّمه است و در خردسالی از رشد، شناخت، علم و کمال بالایی برخوردار است.

ب ـ بارگاه حضرت معصومه علیهاالسلام تجلّیگاه مرقد حضرت زهرا علیهاالسلام

مرحوم آیت الله سید شهاب الدین نجفی مرعشی رحمه الله می‌فرمود:
«پدرم ـ مرحوم آیه الله علاّمه سید محمود مرعشی رحمه الله که در نجف اشرف می‌زیست ـ بسیار علاقمند بود، محلّ قبر شریف جدّه‌اش حضرت زهرا علیهاالسلام را بیابد، برای این مقصود، ختم مجرّبی انتخاب نمود، چهل شب به آن مداومت کرد تا شاید از محلّ مرقد شریف حضرت زهرا علیهاالسلام آگاه گردد.
شب چهلم بعد از انجام ختم و توسّل فراوان، به بستر خواب رفت در عالم خواب به محضر امام باقر علیه السلام (یا امام صادق) رسید.
امام علیه السلام به او فرمود: «عَلَیکَ بِکَرِیمَهِ اَهْلِ الْبَیتِ» به دامن کریمه اهل بیت چنگ بزن.
ایشان تصوّر کرد، منظور امام علیه السلام از این جمله، حضرت زهرا علیهاالسلام است.
عرض کرد: «آری قربانت گردم، من نیز ختم را برای همین گرفتم که محل قبر شریف آن حضرت را دقیق‌تر بدانم، و زیارتش کنم» امام علیه السلام فرمود: «منظور من قبر شریف حضرت معصومه علیهاالسلام در قم است». سپس افزود: به خاطر مصالحی، خداوند اراده فرموده است که قبر حضرت زهرا برای همیشه برای همگان مخفی باشد، از این رو قبر حضرت معصومه علیهاالسلام را تجلّیگاه قبر شریف حضرت زهرا علیهاالسلام قرار داده است.
مرحوم آیه الله سید محمود مرعشی، وقتی از خواب برخاست، تصمی م گرفت به قصد زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام به قم مهاجرت کند.
او بی درنگ با همۀ اعضای خانواده‌اش از نجف اشرف، عازم قم شد و به زیارت مرقد مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام مشرّف گردید. (۹)

امام خمینی رحمه الله در کنار مرقد حضرت معصومه:

بنیان گذار جمهوری اسلامی آیه الله العظمی امام خمینی قدس سره آن گاه که در قم ساکن بود و هرگاه که به قم می‌آمد، با نهایت خضوع نسبت به مقام بلند حضرت معصومه علیهاالسلام در کنار مرقدش حاضر می‌شد و متواضعانه به او متوسّل می‌گشت و با اشتیاقی ویژه، ضریح مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام را می‌بوسید.
امام خمینی رحمه الله مقام آن حضرت را آن قدر ارجمند می‌دانست که در یک قصیده‌ای شامل ۴۴ بیت حضرت معصومه علیهاالسلام را با حضرت زهرا علیهاالسلام مقایسه کرده و هر دو را بک نواخت ستوده است که بیانگر شباهت این دو بانوی برگزیده الهی است.
او در بخشی از این اشعار چنین سروده است:
«نور خدا در رسول اکرم پیدا کرد // تجلّی ز وی به حیدر صفدر
وز وی تابان شده به حضرت زهرا // اینک ظاهر زدختِ موسی جعفر
آبروی ممکنات جمله از این نور // گر نَبُدی، باطل آمدند سراسر
دختر چون این دو از مشیمۀ قدرت // نامد و ناید دگر هماره مقدّر
آن یک امواج علم را شده مبدأ // وین یک افواج حلم را شده مصدر
آن یک بر فرق انبیا شده تارَک // وین یک اندر سر، اولیا را مِغْفَر
آن یک در عالم جلالت «کعبه» // وین یک در مُلک کبریایی «مَشعر»
«لم یلد» م بسته لب، وگرنه بگفتم // دختِ خُدایند، این دو نور مطهّر
آن یک بر مُلک لایزالی تارک // وین یک بر عرش کبریایی، افسر
آن یک، خاکِ مدینه کرده مزّین // صفحۀ قم را نموده این یک انور
خاک قم این کرده، از شرافت، جنّت // آب مدینه نموده آن یک، کوثر
زیبد اگر خاک قم ز «عرش» کند فخر // شاید که «لوح» را بیاید همسر
خاکی عجب خاک! آبروی خلایق // ملجأ بر مُسلم و پناه به کافر» (۱۰)

سؤالاتی در مورد حضرت معصومه علیهاالسلام

آنچه را که در این گفتار به آن پرداخته می‌شود، طرح چند سؤال و جواب است که پاسخ‌های آن روشنگر بعضی از مقامات والای حضرت است.
گرچه بررسی دقیق و گسترده این سؤالات مجال بیشتری می‌طلبد، امّا از باب آن که «ما لا یدْرَکْ کُلُّهُ لا یتْرَکُ کُلُّهُ» به طور خلاصه و فشرده به آن می‌پردازیم. تا نقطه شروعی باشد برای پژوهشگران عالی مقام.

۱ ـ آیا او مقام عصمت داشت؟
یکی از لقب‌های مشهور و معروف حضرت فاطمه، دختر موسی بن جعفر علیهماالسلام، معصومه است. آیا این لقب، بر عصمت آن بانوی بزرگوار دلالت دارد؟
آن گونه که در روایت آمده، حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام فرمود: «مَنْ زارَ المَعْصُومَهَ بِقُمْ کَمَنْ زارَنی». (۱۱)
هر کس معصومه علیهاالسلام را در قم زیارت کند، مثل کسی است که مرا زیارت کرده است.
امام رضا علیه السلام در این روایت، دو مطلب را بیان فرمود: اوّل این که آن حضرت را به لقب معصومه نامید، دوم این که، زیارتش را همسنگ زیارت خودش؛ یعنی، امام معصوم قرار داد.
از آن جایی که هیچگاه امام علیه السلام در سخنانش به گزافه گویی و غلوّ نمی‌پردازد، این سخن گهربارش بر عصمت حضرت معصومه علیهاالسلام دلالت دارد.
در روایت آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود: «اَلا وِ اِنّ قُم الْکُوفَهُ الصّغیرهُ، اَلا اِنّ لِلْجَنَّهِ ثَمانِیهَ اَبْوابٍ ثَلاثَهٌ مِنْها اِلی قُمْ، تُقْبَضُ فیها اِمْرَأهٌ مِنْ وُلْدی اسمُها فاطِمَه بنتَ مُوْسی، و تُدْخَلُ بشفاعَتِها شیعَتی الْجَنَّهَ بِاَجْمَعِهِمْ». (۱۲)
«قم کوفۀ کوچک است و بهشت هشت در دارد، سه در از آن‌ها به روی قم باز است و بانویی از فرزندان من در آن جا دفن خواهد شد که فاطمه دختر موسی نام دارد. و با شفاعت وی همۀ شیعیان وارد بهشت می‌شوند».
شفاعت جمیع شیعیان مقام والایی است که به هر شخص عادی، اعطا نمی‌شود.
و عن سعد بن سعد عن الرضا علیه السلام : «یا سَعْدُ مَنْ زارَها فَلَهُ الْجَنَّهُ». (۱۳)
امام رضا علیه السلام فرمود: «ای سعد هر کس حضرت معصومه را زیارت کند وارد بهشت می‌شود.
روایات زیادی در این زمینه وارد شده که انسان مطمئن می‌شود، حضرت معصومه فوق یک انسان عادی است.
البته تردیدی نیست که عصمت نیز مانند کمالات دیگر انسانی دارای مراتب و درجاتی است که عالی‌ترین درجه آن را پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام و دوازده جانشین پیامبر علیهم السلام دارا هستند.
اتّفاق علمای امامیه بر این است که همۀ پیامبران و فرشتگان الهی معصوم هستند.
هیچ دانشمندی در مورد افرادی چون حضرت «ابوالفضل» و «حضرت علی اکبر»، و «حضرت زینب» و «حضرت معصومه» ادّعا نکرده که آن‌ها معصوم نیستند، بلکه شخصیت‌های بزرگی در مورد عصمت آن‌ها سخن گفته‌اند. و در این زمینه باید به کتب مربوط به آن‌ها مراجعه شود. (۱۴)
تشریف فرمایی دو شخص ناشناس (۱۵) ـ که به احتمال قوی امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام بودند ـ برای مراسم تجهیز و نماز این بانوی بزرگوار، تأیید واضحی بر عصمت وی می‌باشد. زیرا مطابق اعتقاد قطعی شیعه «جنازه معصوم را فقط معصوم به خاک می‌سپارد». (۱۶)
در زیارتنامۀ وی که منصوص از امام رضا علیه السلام است، آن حضرت دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله، دختر فاطمه زهرا، خدیجه کبری، امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، امام حسن، امام حسین، دختر ولی خدا (امام کاظم علیه السلام)، خواهر ولی خدا (حضرت امام رضا علیه السلام) و عمّه ولی خدا (امام جواد علیهم السلام) معرفی شده است، این مطلب تنها حکایت از شرافت خانوادگی او نیست، بلکه علاوه بر آن بیانگر آن است که حضرت معصومه از نظر معنوی و مقامات عالی ملکوتی به راستی فرزند روح و جسم و مکتب پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه علیهاالسلام و ائمه معصومین علیهم السلام می‌باشد و ویژگی‌های آن‌ها از جمله عصمت در وجودش متجلّی است.

۲ ـ چگونه از دنیا رفت؟
آیا حضرت معصومه علیهاالسلام به مرگ طبیعی از دنیا رفت یا او را شهید کردند؟ آنچه را که بیشتر تاریخ نویسان به آن تصریح نموده‌اند، این است که حضرت معصومه در مسیر سفر از مدینه به خراسان وقتی به شهر ساوه رسید، مریض شد و از آن جا او را به قم آوردند و پس از ۱۶ یا ۱۷ روز، در تاریخ دهم یا دوازدهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ ه. ق در قم از دنیا رفت و او را در باغ بابلان (مکانی که امروز مرقد مطهّر وی می‌باشد) به خاک سپردند. (۱۷)
کمتر کسی به علّت بیماری وی اشاره نموده است و این مطلبی است که جای تحقیق و دقّت بیشتری دارد.
آن گونه که در بعضی از روایات و نقل‌های تاریخی آمده است، هنگامی‌که کاروان حضرت معصومه علیهاالسلام و همراهانش به ساوه رسیدند، دشمنان خاندان نبوّت، به کاروان حمله کردند؛ هارون بن موسی به جعفر علیهماالسلام ـ برادر حضرت معصومه علیهاالسلام که سرپرستی کاروان را به عهده داشت ـ شهید کردند و جمعی را مجروح نموده، و موجب پراکندگی آن‌ها شدند.
توسط زنی در غذای حضرت معصومه، زهر ریختند و به این ترتیب آن بانوی گرامی مسموم و بیمار شد!
تقاضا کرد او را به قم ببرند. وقتی به قم رسید، بعد از چند روزی به شهادت رسید. (۱۸)
بنا بر نقل دیگری: در این جنگ نابرابر، هارون بن موسی بن جعفر علیهم السلام و سایر برادران و برادرزادگانِ حضرت معصومه که ۲۳ نفر بودند، کشته شدند و حضرت معصومه علیهاالسلام وقتی که بدن‌های پاره پاره و غرق به خونِ آن‌ها را دید به شدّت غمگین شد و سخت بیمار گشت.
تقاضا کرد او را به قم ببرند. پس از ۱۶ یا ۱۷ روز سکونت در قم به لقاءالله پیوست. (۱۹)

۳ ـ قم چرا؟
هنگامی‌که حضرت معصومه در ساوه بیمار شد چرا در همان جا بستری نشد و درخواست کردند تا او را به قم ببرند؟
این انتخاب دلائل متعددی دارد که بعضی از آن‌ها از این قرار است:
الف ـ محیط ساوه در آن روز نسبت به خاندان رسالت نامساعد بود. (۲۰)
ب ـ بنا بر روایات زیادی. قم مرکز شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام بود. در حدود سال (۸۳ ه. ق) عبدالرحمن بن محمد بن اشعث همراه هفده نفر از علمای تابعین و شیعیان برجسته و پارسا، مانند: کمیل و سعید بن جبیر به قم آمدند و همگی در قریه جمکران سکونت نمودند.
پس از آن آل اشعر که از مسلمانان معروف یمنی در کوفه بودند، در دو دهۀ آخر قرن اوّل به قم آمدند (۲۱) و از آن تاریخ به بعد، قم پایگاه مهمّی از شیعیان و دوستداران اهل بیت گردید.
حضرت معصومه علیهاالسلام از پدرش امام کاظم علیه السلام چنین نقل کرده است: «پدرم فرمود: قم مرکز شیعیان ما است». (۲۲)
از این مهم تر، قم از زمان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، یکی از شهرهای برگزیده دینی و مذهبی معرّفی شده بود.

انس بن مالک می‌گوید: «روزی در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم، ناگاه حضرت علی علیه السلام به حضور آن حضرت آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله از او استقبال گرمی نمود و پس از معانقه، بین دو چشم آن حضرت را بوسید، سپس فرمود: «ای علی! خداوند ولایت تو را بر آسمان‌ها عرضه کرد، آسمان هفتم برای پذیرش ولایت تو از آسمان‌های دیگر پیشی گرفت، خداوند آن را به عرش آراست. سپس آسمان چهارم پیشی گرفت، خداوند آن را به «بیت المعمور» آراست. سپس آسمان دنیا پیشی گرفت، خداوند آن را به ستارگان آراست. سپس مکه به پذیرش آن سبقت گرفت، خدواند آن را به «کعبه» آراست. سپس مدینه سبقت گرفت، خداوند آن را به وجود من آراست.
سپس کوفه سبقت گرفت، خداوند آن را به وجود تو آراست. سپس قم سبقت گرفت، خداوند آن را به وجود عرب (شیعه اشعری و…) آراست و از قم دری را به سوی بهشت گشود.» (۲۳)
دقت در این روایت این مطلب را به خوبی بیان می‌کند که محور تمام ارزش‌ها ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب است، و اگر قم نیز ارزش دارد. به برکت وجود سلالۀ پاک امیرالمؤمنین و شیعیان و شیفتگان آن حضرت است.
باز در روایت آمده است که حضرت علی علیه السلام به اهالی قم درود و سلام می‌فرستد و برای آن‌ها دعا می‌کند. (۲۴)
امام صادق علیه السلام، قم را حرم اهل بیت دانسته خاک آن را پاک و پاکیزه معرّفی می‌نماید. (۲۵)
امام کاظم علیه السلام قم را عشّ آل محمّد (آشیانه آل محمد صلی الله علیه و آله) می‌نامد و یکی از درهای بهشت را از آن اهل قم می‌داند. (۲۶)
از همه مهم‌تر این که امام صادق علیه السلام قبل از ولادت امام کاظم علیه السلام پدر بزرگوار حضرت معصومه علیهاالسلام خبر می‌دهد که «بانویی از فرزندان من به نام «فاطمه» دختر موسی بن جعفر علیهماالسلام در آن جا (قم) رحلت می‌کند که به شفاعت او همۀ شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند». (۲۶)
این به عنوان یکی از خبرهای غیبی در خاندان عصمت و طهارت مطرح بود و برای حضرت معصومه علیهاالسلام نیز معلوم بود که باید تا قم بیاید. همان گونه که در خاندان رسالت و امامت زمان و مکان شهادت ابا عبدالله الحسین علیه السلام معلوم بود.
علم به مکان و زمان شهادت تکلیف و وظیفه را ساقط نمی‌کند، بدین جهت، همان گونه که امام حسین علیه السلام برای پایداری دین، از مدینه به مکه و کربلا هجرت نمود، حضرت معصومه علیهاالسلام نیز با علم به پایان کار این هجرت را انجام داد و وقتی به ساوه رسید و با آن حوادث روبرو شد، مسموم یا بیمار گردید.
به قم آمد و در آن جا به رحمت ایزدی پیوست.

منابع

۱) نحل/ ۹۷.
۲) گنجینۀ آثار قم، عباس فیض، ج ۱، ص ۳۸۶.
۳) فوائد الرّضویه، محدّث قمی، ص ۳۸۰.
۴) اتحاد عاقل به معقول، درس‌های آیت الله حسن زادۀ آملی، چاپ اوّل، ص ۱۰۸.
۵) حضرت معصومه علیهاالسلام چشمۀ جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی، ص ۹۰ ـ ۹۱ به نقل از مجلّه پیام انقلاب شماره ۱۲۳، جرعه‌های حیاتبخش، ص ۲۷۳.
۶) ارشاد شیخ مفید با ترجمه، ج ۲، ص ۲۳۶.
۷) بحارالانوار، علاّمه مجلسی، ج ۴۳، ص ۸۶.
۸) حضرت معصومه فاطمه دوم، محمد محمدی اشتهاردی، ص ۱۳۳؛ کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور، ص ۶۳ ـ ۶۴.
۹) کریمه اهل بیت، مهدی پور، ص ۴۳ ـ ۴۵؛ حضرت معصومه فاطمه دوم محمد محمدی اشتهاردی، ص ۱۴۰ ـ ۱۴۱.
۱۰) دیوان امام خمینی رحمه الله، ص ۲۵۷ ـ ۲۵۳.
۱۱) ناسخ التواریخ، سپهر، ج ۷، ص ۳۳۷؛ و ریاحین الشریفه، ج ۵، ص ۳۵؛ کریمه اهل بیت، مهدی پور، ص ۳۲.
۱۲) مجالس المؤمنین، قاضی نورالله تستری، ج ۱، ص ۸۳؛ بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۲۸؛ زندگانی حضرت معصومه علیهاالسلام و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، ص ۳۹.
۱۳) همان.
۱۴) ر. ک: اتقان المقال، ص ۷۵؛ العبّاس، مقرم، ص ۱۲۹ ـ ۱۳۳؛ علی الاکبر، مقرّم، ص ۴۳؛ کریمه اهل بیت ص ۳۵، و….
۱۵) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۹ به نقل از تاریخ قم.
۱۶) الاصول من الکافی، ج ۱، ص ۳۸۲: عن المفضّل عن ابی عبدالله علیه السلام، قال: «قُلْتُ لاَِبی عَبْدِاللّهِ علیه السلام مَنْ غَسَّلَ فاطِمَهَ؟ قالَ: ذاکَ اَمیرُالْمُؤمِنینَ… فَاِنَّها صدّیقَهٌ وَلَمْ یکُنْ یغَسِّلُها اِلاّ الصِّدّیقُ اَما عَلِمْتَ أنَّ مَرْیمَ لَمْ یغَسِّلْها اِلاّ عیسی.»
۱۷) ر. ک: گنجینه آثار قم، عباس فیض، ج ۱، ص ۳۸۲؛ انجم فروزان، فیض، ص ۵۷؛ اعیان الشّیعه، ج ۸، ص ۳۹۱ به نقل از تاریخ قم، تألیف حسن بن محمد؛ بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۹؛ ناسخ التواریخ، جلد امام کاظم علیه السلام جلد ۷، ص ۳۳۷، و زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، ص ۴۱، و….
۱۸) حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۳۵، به نقل از الحیاه السیاسیه للامام الرّضا علیه السلام، جعفر مرتضی عاملی، ص ۴۲۸؛ قیام سادات علوی، ص ۱۶۱ ـ ۱۶۸.
۱۹) حیاه السّت، مهدی منصوری، ص ۱۶۰ به نقل از حضرت معصومه چشمۀ جوشان کوثر، ص ۳۵.
۲۰) گنجینه آثار قم، فیض، ج ۱، ص ۳۸۲.
۲۱) حضرت معصومه علیهاالسلام چشمه جوشان کوثر، محمدی اشتهاردی، ص ۳۷، به نقل از کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۸۲.
۲۲) همان، ص ۳۷ به نقل از دریای سخن، سقازاده.
۲۳) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۲.
۲۴) مجالس المؤمنین، تستری، ج ۱، ص ۸۳. و تاریخ قم، محمدحسن ناصر الشریفه، ص ۷.
۲۵) سفینه البحار، محدث قمی، ج ۲، ص ۴۴۷.
۲۶) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۴.
۲۷) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶ و ۲۱۷؛ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۸۳.
ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره۶ .