چرا دعاها مستجاب نمي‏شود؟

بر اساس آیات قرآن و دعاهایی که از اهل بیت عصمت و طهارت به ما رسیده است خداوند مجیب الدعوات است، خداوند می‏فرماید:

“اذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان“(۱)
“ادعونی استجب لکم“(۲)
در دعای جوشن کبیر داریم: “یا مجیب الدعوات“(۳)
و باز در دعای جوشن آمده است که: “یا من هو لمن دعاه مجیب“(۴)
با توجه به این تعبیر که می‏فرماید خداوند دعا را، بلکه همه دعاها را اجابت می‏کند، این پرسش مطرح می‏شود که چرا بسیاری از دعاهای ما به اجابت نمی‏رسد؟ البته این سؤالی نیست که تازگی داشته باشد، بلکه بسیاری از مفسرین در کتب تفسیری خود به این سؤال پرداخته‏اند؛ حتی در زمان خود ائمه، یاران آن‏ها این سؤال را از امامان معصوم پرسیده و جواب دریافت کرده‏اند. اکنون چکیده‏ای از آنچه در روایات و کتب تفسیری آمده است را مطرح می‏کنیم؛ ولی برای پاسخ به این پرسش، باید به حقیقت دعا، معنای اجابت و این که دعا باید به سوی خدا باشد توجه کنیم.
دعا یعنی نظر کسی را به سوی خود متوجه کنیم. هنگامی‌که بنده‏ای خدایش را می‏خواند یعنی عنایت و توجه پروردگارش را طلب می‏کند(۵) و این دعا وقتی به سوی خدا محسوب می‏شود که خالص بوده و فقط خدا مدنظر باشد؛ و لذا مادام که خاطر انسان به غیر خدا مشغول است، در حقیقت به سوی خدا دعا نکرده است.
با توجه به معنایی که برای دعا گفتیم، معلوم می‏شود که دعا خود عبادت است، چنان‏که در روایات آمده است که دعا عبادت است، بلکه مغز و لبّ عبادات همین دعا است(۶)؛ لذا می‏بینیم که خداوند در آیه قرآن به کسی که از دعا اعراض کرده و رویگردان است وعده عذاب داده است(۷).
اکنون که معنای دعا روشن شد، می‏گوییم که هیچ دعایی بی پاسخ نمی‏ماند؛ چون اولاً: عنایت خداوند به سوی بنده متوجه شده و این خود پاسخی است به دعای انسان و بلکه بهترین پاسخ همین است، به قول آن شاعر:
آن یکی اللَّه می‏گفتی شبی
تا که شیرین می‏شد از ذکرش لبی
گفت: شیطان آخر ای اللَّه گو
این همه اللَّه را لبیک کو؟
می‏نیاید یک جواب از پیش تخت
چند اللَّه می‏زنی با آه سخت؟
او شکسته دل شد و بنهاد سر
دید در خواب او خضر را در سحر
گفت: هین! از ذکر چون وامانده‏ای؟
چون پشیمانی از و کش خوانده‏ای؟
گفت: لبیکم نمی‏آید جواب
زان همی ترسم که باشم رد باب
گفت: آن اللَّه تو لبیک ماست
وآن نیاز و درد و سوزت پیک ماست
درد عشق تو کمند لطف ماست
زیر هر یارب تو لبیک ماست(۸)
ثانیاً: از آن‏جا که دعا عبادت است، خداوند پاداش و ثوابی را که برای عبادت کنندگان و مطیعان در نظر گرفته به او می‏دهد، مضافاً بر این که سکینه و آرامش قلبی که برایش حاصل می‏شود و شرح صدر و صبر که به واسطه آن تحمل بلا برایش آسان می‏شود، نباید مورد غفلت قرار گیرد و این‏ها همه خود استجابت دعاست.
الکسیس کارل در کتاب نیایش خود می‏گوید: “کسی دعا می‏کند تا خدا او را از یک بیماری عضوی شفا دهد، بیمار می‏ماند ولی در عوض یک تحول عمیق و تفسیر ناپذیر روحی و اخلاقی به وی دست می‏دهد”(۹).
تا اینجا این مطلب روشن شد که دعا بی پاسخ نمی‏ماند، لکن این پرسش باقی است که چرا بسیاری از حاجاتی که در ضمن دعا از خدا می‏خواهیم به اجابت نمی‏رسد؟ شاید سؤالات اصلی بیشتر متوجه همین بخش است – که بیشتر مورد نظر سؤال کنندگان است – که در جواب می‏گوییم اگر دعای حقیقی با توجه به نیاز و استعداد واقعی انسان صورت بگیرد و خواستن هم فقط از خدا باشد، قطعاً به اجابت می‏رسد. مواردی هم که فکر می‏کنیم به اجابت نرسیده از چند حال خارج نیست:

۱– یا دعای ما دعای واقعی و حقیقی نبوده است، مثل این که ما چیزی را خواسته‏ایم که تحقق پذیر نیست یا اصلاً تحقق آن در خارج ممکن نیست و یا بر خلاف سنت الهی است؛ مثل این که از خدا بخواهیم که نمیریم، یا از خدا بخواهیم که ما را امتحان نکند. یا این که آن چه خواسته‏ایم نفعی به حال ما نداشته، لکن چون بی اطلاع بوده‏ایم آن را از خدا درخواست کرده‏ایم، به این معنی که اگر از حقیقت امر مطلع بودیم آن را درخواست نمی‏کردیم. لذا در همه این موارد درخواست به معنای واقعی صورت نگرفته است.
۲- یا این که خلوص در کار نبوده؛ یعنی در عین حال که از خدا درخواست می‏کنیم، دل و قلب ما تعلق به اسباب عادی دارد و آن‏ها را مؤثر در کار می‏داند. البته به سراغ اسباب رفتن مانعی ندارد و منافی با توحید ودرخواست از خدا نیست، لکن دل بستن به آن‏ها و آن‏ها را به نحو مستقل در برابر خدا مؤثر دانستن اشکال دارد.
۳- صورت سوم این است که دعا حقیقی است، خلوص هم محقق است و دعا به اجابت هم رسیده است؛ لکن ما اطلاع نداریم. چون اجابت به چند نحو است:
گاهی به خاطر مصالحی با تأخیر اجابت می‏شود.
گاهی آن خواسته ما را نمی‏دهند، ولی بهتر از آن در همین دنیا به ما عطا می‏شود.
گاهی بهتر از آنچه خواسته‏ایم برای آخرت ما ذخیره می‏کنند.
گاهی به خاطر این دعا و درخواستی که داشته‏ایم، خدا مفسده‏ای را از ما دفع می‏کند.
در تمام این موارد، اگر دعا کننده مطلع شود، از این نحوه اجابت بسیار راضی خواهد بود. با توجه به نکاتی که عرض شد می‏گوییم که تمام شرایط و آدابی که در روایات برای دعا آمده است، به همین سه نکته برمی‏گردد که اجمالی از آن شرایط و آداب را ذکر می‏کنیم:(۱۰)
۱- در حال دعا یقین به اجابت داشته باشد.
۲- در همه حال حتی در آن حال که گرفتاری و بلایی دامنگیرش نیست دعا کند.
۳- توجه و حضور قلب داشته باشد.
۴- اصرار در دعا داشته باشد.
۵- صلوات بر محمد و آل آن حضرت بفرستد.
۶- چیزی که امکان اجابت آن هست درخواست کند(۱۱).
همه این نکات که در روایات وارد شده اشاره به این است که اگر این شرایط در میان نباشد، یا واقعاً دعایی صورت نگرفته یا خلوص در کار نبوده است.
البته این نکته هم قابل ذکر است که گاهی خداوند اجابت دعا را تأخیر می‏اندازد، به خاطر این که دوست دارد صدای گریه بنده‏اش را بشنود، یا برای این که زیاد دعا کند، – همان‏طور که در بالا هم ذکر کردیم – گاهی به خاطر مصالحی اجابت دعا تأخیر می‏افتد.

منابع

۱- بقره، ۱۸۶.
۲- مؤمن.
۳ و ۴- دعای جوشن کبیر، فصل ۲ و ۹۶.
۵- المیزان، ج۲، ص ۳ و تفسیر کبیر، ج ۵، ص ۹۷.
۶- کافی، ج ۲، ص ۴۶۷. بحارالانوار، ج۹۳، ص ۳۰۰.
۷- مؤمن، ۶۰.
۸- شرح الاسماء الحسنی، ۷۶۱-۷۶۲.
۹- دکتر الکسیس کارل، نیایش، انتشارات تشیع، ص ۵۲.
۱۰- المیزان، ج ۲، ص ۳۳، ذیل آیه ۱۸۶ بقره.
۱۱- کافی، ۲، ص ۴۷۲-۴۹۱.