سحر و جادو؛ واقعیت یا خرافه؟

شاید بارها و بارها در زندگی خود این جملات را شنیده باشیم که: فلانی سحر شد، جادویش کرده‌اند، با جادوگران ارتباط دارد و … مساله سحر همواره برای بشر مملو از اسرار و رموز و امور مبهم و نامعلومی‌بوده که ذهن کنجکاو او را دستخوش ابهام می‌کند؛ در این خصوص با عبدالرضا آتشین صدف، کارشناس فلسفه دین و پژوهشگر اخلاق و عرفان به گفتگو نشسته ایم که در از نظرتان می‌گذرد:

مفهوم و معنای سحر و جادو چیست و تاریخچه سحر و جادو به چه زمانی باز می‌گردد؟

در زبان روزمره سحر اعمال خارق‌العاده‌ای است که با استفاده از وسایل مختلف انجام می‌شود و‌ آثاری از خود در وجود انسان‌ بجا می‌گذارد. در کتاب های لغت برای سحر که در زبان فارسی واژه جادو و در انگلیسی magic معادل آن است، غالبا دو معنا ذکر شده است: اول خدعه و نیرنگ و شعبده و تردستى و دوم هر چیزی که علت و عوامل آن نامرئى و مرموز باشد. روشن است که معنای دوم کلی تر از معنای اول است و موارد بیشتری را شامل می‌شود.
در اینکه سحر از چه زمانی در میان بشر پدیدار شد و چه کسی آن رابه دیگران انتقال داد، دیدگاه های مختلفی وجود دارد. برخی از پژوهشگران گرایش انسان به سحر را مربوط به دورانی می دانند که هنوز دین در میان بشر به وجود نیامده بود. البته این دیدگاه دلیل قابل قبولی ندارد و بیشتر بر مطالعات مردم شناختی افرادی همچون جیمز جرج فریزر مبتنی است. آنچه مسلم است اینکه گرایش انسان به جادو و استفاده از جادو و جادوگران برای حل مشکلات فردی و قبیله ای سابقه ای بسیار طولانی دارد.
طبق آنچه در قرآن مجید آمده است استفاده از جادو در زمان حضرت موسی (ع) و قوم یهود رواج داشته و گویا در زمان حضرت سلیمان(ع) به صورت دانشی منسجم درآمده است.

آیا انواع و اقسامی‌برای سحر و جادو می توان متصور شد؟
اقسام مختلفی برای سحر در بعضی کتاب ها ذکر شده است. این اقسام در حقیقت شیوه هایی است که بوسیله آنها اعمال جادوگرانه انجام می‌شود. از این جهت گاهی سحر به صورت کلام و وردهای نامفهوم است که بر زبان جاری می‌کنند و گاهی به صورت نوشته است. این اوراد و نوشته ها را در برخی موارد شخص باید همراه خود داشته باشد تا آن اثر را داشته باشد.
همچنین یکی از اقسام سحر و شیوه های آن بدین صورت است که ساحر از طریق تسخیر و استخدام اجنه و شیاطین و بوسیله آنها کارهایی را انجام می دهد. برخی افراد از طریق ریاضت های غیرشرعی و بالابردن توان اراده خود اقدام به اعمال جادوگرانه می‌کنند. مرتاضان معمولا از این راه به توانایی های خارق العاده دست پیدا می‌کنند. البته اقسام سحر و جادو منحصر در این موارد نیست و گونه های دیگری هم وجود دارد.

آیا سحر از منظر اسلام واقعیت دارد؟
در اینکه آیا سحر واقعیت دارد یا جزو خرافات است، بین علمای اسلام اختلاف نظر وجود دارد، و دو نظریه مشهور بیان شده است:
الف: برخی از علمای اسلام سحر را خرافات می‌دانند و معتقدند سحر حقیقت ندارد، بلکه صرف تخیل و شعبده و چشم‌بندی است.
علامه مجلسی صاحب بحارالانوار می‌فرماید: بیشتر علما بر این عقیده‌اند که سحر از خرافات است.

به چه دلیل این دسته از علما سحر را خرافه می دانند؟
به این دلیل این گروه از علما می‌گویند سحر از خرافات است که به ماجرای حضرت موسی(ع) و ساحران در قرآن استدلال می‌کنند.
طبق آنچه در قرآن مجید آمده، فرعون مجلسی ترتیب داد و در آن از ساحران خواست که با حضرت موسی (ع) مقابله کنند. ساحران مصر طناب هایی را روی زمین انداختند و با شگردهایی آنها را به صورت مار جلوه دادند. وقتی حضرت موسی (ع) به اذن و فرمان خدا، عصای خود را روی زمین انداخت و تبدیل به مار یا افعی شد و جادوی جادوگران را بلعید، قرآن می فرماید: این کار جادوگران صرفا چشم بندی بوده و مردم خیال می‌کردند که آن نخ‌ها و ریسمان‌ها به صورت مار واقعی درآمده است! (آیات ۶۳ تا ۷۰ سوره طه)

نظریه مشهور دیگر کدام است؟
ب: اما از علمای مسلمان کسانی هم معتقد به واقعیت داشتن سحر هستند. علامه طباطبایی (ره) صاحب تفسیر ارزشمند المیزان می‌فرماید: درباره تأثیر اراده در افعال خارق العاده، سحر، کهانت و احضار ارواح جای هیچ تردید نیست که برخلاف عادت جاریه، افعالی خارق العاده وجود دارد، حال یا خود ما آن را به چشم دیده‌ایم، و یا آنکه بطور متواتر از دیگران شنیده و یقین پیدا کرده‏ایم، و بسیار کم هستند کسانی که از افعال خارق العاده چیزی ـ کم یا زیاد ـ ندیده و نشنیده باشند، و بسیاری از این کارها از کسانی سر می‏زند که با اعتیاد و تمرین، نیروی انجام آن را یافته‏اند، مثلاً می‌توانند زهر کشنده را بخورند و یا بار سنگین و خارج از طاقت یک انسان عادی را بردارند و ….

این دسته از علما چه دلیلی برای اعتقاد به سحر و واقعیت داشتن جادو دارند؟
اساسا کسانی ‌که سحر و جادو را دارای واقعیت می دانند، به مشاهدات تجربی مکرر استناد می‌کنند. مثلا اینکه دیده شده بر اثر سحر، محبتی از شخصی در دل دیگری ایجاد شده یا زن و شوهری صمیمی‌بر اثر سحر و جادو از هم جدا گشته‌اند یا اینکه اموال سرقت شده یا گم شده با سحر و جادو پیدا می‌شوند. البته در قرآن آیاتی وجود دارد که می توان واقعیت داشتن جادو را از آن استفاده و استنباط کرد. مانند آیات مربوط به ماجرای هاروت و ماروت که البته بحث آن مفصل است.

روایات و احادیث چه دیدگاهی به این مقوله دارند؟
درباره سحر و جادو احادیث و روایات زیادی از معصومین (ع) وارد شده که بسیاری از آنها مربوط به بدی و حرمت آن است، اما درباره چیستی، منشا و چگونگی سحر حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که بسیار مفید است. روایت شده که زندیقی(کافر) از امام صادق(ع) پرسید: “منشأ جادو چیست و چگونه جادوگر مى تواند کارهایى عجیب و غریب انجام دهد؟ امام(ع) فرمودند: سحر بر چند وجه است:
یک نوع آن به منزله پزشکى است؛ یعنى همان گونه که پزشکان براى هر مریضى راه علاجى مى یابند جادوگران نیز براى هر صحتى، راهى براى از بین بردن آن مى یابند و براى هر عافیتى راهى براى رفع آن مى جویند.
نوع دوم شعبده و سرعت دست و اعمال فوق عادت است. نوع سوم آن که شیاطین را به خدمت مى گیرند.
زندیق گفت: شیاطین جادو را از کجا آموخته‌اند؟
فرمودند: از همان جا که پزشکان پزشکى را مى آموزند؛ بعضى را به تجربه و بعضى را به علاج.
زندیق پرسید: آیا ساحر مى تواند با سحر خود، انسان را به صورت سگى یا الاغى یا مثل این ها درآورد؟
امام صادق (ع) فرمودند: ساحر عاجزتر از آن است که بتواند خلق خدا را تغییر دهد و… اگر مى توانست هر آینه از خودش پیرى و فقر و مریضى را دور مى کرد … پس بهترین سخن ها درباره سحر آن است که بگوییم سحر همانند پزشکى است؛ ساحر کارى مى کند که مرد نتواند با زن خود همبستر شود. او نیز نزد پزشک مى رود و خود را معالجه مى کند و خوب مى شود.”( میزان الحکمه، ج۵، ص۲۴۱۲)

دیدگاه علم درباره سحر و جادو چیست؟ آیا اساسا این موضوع در علم پذیرفته شده است؟
مساله ای که درباره سحر از اهمیت زیادی برای دانشمندان برخوردار است رابطه آن با علم یا نظام طبیعت است. سوال این است که آیا سحر قوانین علم را نقض می‌کند و زیرپا می‌گذارد؟ این پرسش در حقیقت مبتنی بر پاسخ به یک پرسش کلی تر است و آن اینکه: آیا امکان دارد در جهان ما چیزی اتفاق بیفتد که با اسباب و امور مادی و فیزیکی قابل توجیه نباشد؟
شکی نیست که جهانی که در آن زندگی می‌کنیم صرفا متشکل از امور فیزیکی و مادی نیست. حوادث و اتفاقاتی نیز که در این جهان رخ می دهند نیز صرفا توجیه فیزیکی ندارند بلکه برخی رخدادها هستند که فیزیکی بودن آنها در هیچ آزمایشگاه تجربی قابل اثبات نیست. مثلا اصل وجود روح انسانی، کیفیت و توانایی ها و حالات آن مثل ترس، دلشوره، امید و بسیاری از حالات دیگر را نمی توان با وسایل آزمایشگاهی نشان داد یا رد کرد.
وجود چنین امور و توانایی ها و اتفاقاتی که توجیه آنها دانشمندان را با چالش مواجه می‌کند، موجب پیدایش دانش جدیدی شده که امروزه به فراروانشناسی معروف است.

در مقابله با پدیده سحر چه راهکارهایی باید اتخاذ کرد؟ آیا این پدیده تاثیری بر سبک زندگی افراد به دنبال دارد؟
پیش از هر چیز معیار این است که انسان نباید اندیشه خود را نسبت به چنین رخدادهایی تعطیل کند. نباید به صرف اینکه افرادی ادعاهای عجیب و غریب می‌کنند و خود را دارای توانایی های فوق العاده معرفی می‌کنند به سخن آنها اعتماد کرد. متاسفانه به دلیل اینکه معمولا فعالیت مدعیان توانایی های خارق العاده همچون جن گیران و دعانویسان و افرادی که ادعای ارتباط با ارواح را دارند به صورت زیرزمینی صورت می‌گیرد راه تحقیق و تعیین درستی یا نادرستی ادعاهای آنها وجود ندارد. به عبارت دیگر هنگامی متوجه می‌شویم که چنین مدعیان و چنین ادعاهایی وجود دارد که شاکی خصوصی داشته باشند و آن افراد به دام قانون افتاده باشند.
علاوه بر اینکه هنوز نهاد و یا انجمنی که متشکل از افراد متخصص در علوم فیزیکی و فلسفی و … باشند در کشور ما تشکیل نشده است که متصدی بررسی درستی و نادرستی ادعای مدعیان باشد. این البته جای بسی تاسف است چرا که اگر واقعا کسی چنین توانایی هایی داشته باشد استفاده های علمی و فلسفی فراوانی می تواند به دست دهد. امروزه در جهان غرب انجمن های علوم شناختی و فراروانشناختی به شدت در حال فعالیت هستند و روزانه گزارش های بسیاری را درباره امور خارق العاده ثبت می‌کنند و به بررسی آنها می پردازند.
راهکار دیگری که می توان ارائه کرد این است که توصیه می‌شود جامعه در این مساله تامل کنند که اگر کسی واقعا دارای توانایی های خارق العاده است چرا از مراجعان خود پول می‌گیرد؟! کسی که ادعا می‌کند می تواند جای اموال مسروقه یا گم شده را نشان دهد یا دعانویسانی که برای زیادشدن مال به افراد ساده لوح نوشته و دعا می دهند که در فلان زمان آن را بر فلان پارچه بنویسند و در فلان محل قرار دهند و برای گشایش بخت و خوشبختی این و آن نسخه می پیچند چرا خود آنقدر در بدبختی بسر می‌برند که به ناچار از مراجعان خود پول می‌گیرند؟!
اما به طور کلی تاثیر جادو نهانی است و انسان نمی تواند بداند که آیا جادو شده یا نه و برای رفع آن باید به اهل ذکر مراجعه کرد و رجوع به جادوگران هرگز توصیه نمی‌شود چرا که خطراتی دارد که بیش از منفعت آن است و در زندگی و آینده افراد تاثیر مخربی بر جای می‌گذارد و سبک زندگی آنها را در جهت منفی دگرگون می سازد.

منبع: شبستان