موعود پایگاه اینترنتی موعود
اعجاز علمی در سه مورد(جاذبه عمومی، سختی تنفس و کمبود اکسیژن در آسمان و حرکت‌های خورشید) وجود دارد و در برخی موارد در صورت فراهم آمدن معیارهای اعجاز علمی، می‌توان آن‌ها را اعجاز دانست.
بخش اول
چکیده
یکی از ابعاد اعجاز قرآن، اعجاز علمی است؛ برخی از مسائل علمی تا زمان نزول قرآن و حتی قرن‌ها بعد از آن، برای مردم ناشناخته بود و قرآن آن را با ظرافت خاصی بیان کرد. از جمله این مسائل، گزاره‌هایی نجومی است؛ مانند: آغاز آفرینش، اجرام آسمانی و پایان جهان که در قرآن به آن‌ها اشاره شده است.
مفسران و نویسندگان در بسیاری از این موارد، ادعای اعجاز کرده‌اند؛ در حالی که شرایط و ضوابط معتبر در اعجاز در آن‌ها وجود ندارد. در این مقاله پس از بیان معیارهای اعجاز علمی، موارد ادعای اعجاز نجومی مطرح و بررسی شده است.
با بررسی موارد ادعایی اعجاز نجومی می‌توان به این نتیجه رسید که اعجاز علمی در سه مورد (جاذبه عمومی، سختی تنفس و کمبود اکسیژن در آسمان و حرکت‌های خورشید) هست و در برخی موارد اگر معیارهای اعجاز علمی فراهم آید، می‌توان آن‌ها را به عنوان مواردی از اعجاز مطرح کرد، مانند: گرچه امروزه می‌توان این موارد را از شگفتی‌های علمی قرآن شمرد، مانند، وجود موجودات زنده در خارج از زمین (شوری/۲۹؛ نحل/۴۹؛ انبیا/۴)، گسترش آسمان (ذاریات/ ۴۷) و نقش کوه‌ها در حفظ زمین (نبأ/ ۷).
واژه‌های اصلی: قرآن، اعجاز علمی، اعجاز نجومی، تفسیر، کیهان‌شناسی، آسمان، زمین.
مقدمه
قرآن‌کریم معجزه جاویدان پیامبر گرامی اسلام است که برای تربیت و هدایت انسان‌ها از طرف خداوند متعال نازل شده است. این کتاب عزیز از جهات متعددی اعجاز گونه است و فصاحت و بلاغت، قوانین متعالی، برهان‌های محکم، نبود اختلاف و برخورداری از نظم، موسیقی و آهنگ آن دارای اعجاز است.
یکی دیگر از ابعاد اعجاز قرآن، نکات علمی آن است؛ موضوع‌ها و مسائل علمی‌که تا آن زمان ناشناخته بود و حتی در برخی موارد تا قرن‌ها بعد هم ناشناخته ماند. رهاورد اعجاز علمی، علاوه بر اثبات صدق نبوت پیامبر اعظم اسلام۹، اثبات تعارض نداشتن علم و دین و خودباوری مسلمانان است و موجب کنجکاوی و تفکر انسان‌ها در طبیعت می‌گردد. در این مقاله معیارهای اعجاز علمی‌بیان و آیاتی که درباره آن ادعای اعجاز نجومی‌شده است، ذکر و بررسی می‌شود.
پیشینه
اعجاز علمی در قرن اخیر و در پی گسترش تفسیر علمی مطرح شد و اعجاز نجومی از زیر شاخه‌های آن است و برخی از دانشمندان و مفسران در کتاب‌های تفسیری یا تک‌نگاری‌ها به آن توجه و مواردی را به عنوان إعجاز نجومی قرآن مطرح کرده‌اند. در زیر به مواردی از آن‌ها اشاره می‌شود.
۱ـ ابوالعینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.۲ـ احمدی، محمود، معجزات قرآن در عصر فضا و کامپیوتر.۳ـ پاک‌نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر.۴ـ جبالیه، احمد، القرآن وعلم الفلک.۵ ـ حجازی، سید عبد الرضا، رسالت قرآن در عصر فضا.۶ ـ حلمی الغوری، ابراهیم، العلوم الفلکیه فی القرآن الکریم.۷ـ حنفی، احمد، التفسیر العلمی للآیات الکونیه فی القرآن.۸ ـ خوئی، سید ابوالقاسم، ترجمه جعفر سبحانی، اعجاز قرآن.
۹ـ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن.۱۰ـ زمانی، مصطفی، پیشگویی‌های علمی قرآن.۱۱ـ زغلول راغب محمد نجار، السماء فی القرآن الکریم.۱۲ـ الزندانی، عبدالمجید، آیات الله فی الافاق.۱۳ـ سادات، محمد علی، زنده جاوید و اعجاز جاویدان.۱۴ـ سعدی، داوود سلمان، اسرا الکون فی القرآن.۱۵ـ سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.۱۶ـ سید جمیلی، الاعجاز الکونی فی القرآن.۱۷ـ الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی.
۱۸ـ شهرستانی، سید هبه الدین، ترجمه سیدهادی شهرستانی، اسلام و هیئت.۱۹ـ صادقی، محمد، زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن.۲۰ـ طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن.۲۱ـ لبیب بیضون، الاعجاز العلمی فی القرآن.۲۲ـ ماردینی، عبد الرحیم، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.۲۳ـ ماهر احمد الصوفی، اعجاز القرآن من آیات الله فی السماء.۲۴ـ محمد راتب النابلسی، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن والسنه.۲۵ـ محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.
۲۶ـ محمود ابن عبد الرؤوف القاسم، فی مسیره الاعجاز العلمی فی القرآن.۲۷ـ مخلص، عبدالرؤوف، جلوه هایی جدید از اعجاز علمی قرآن کریم.۲۸ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه.۲۹ـ منصور حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم.۳۰ـ نجفی، گودرز، مطالب شگفت‌انگیز قرآن.۳۱ـ نوفل، عبدالرزاق، القرآن و العلم الحدیث.۳۲ـ نیازمند شیرازی، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی.۳۳ـ همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم.۳۴ـ یوسف الحاج احمد، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن والسنه المطهره.۳۵ـ یحیی شامی، علم الفلک، نشر دارالفکر العربی.
مفهوم شناسی
اعجاز
اعجاز از ماده «عجز» است و چند معنا برای آن ذکر شده است:الف: ضعف و ناتوانی (ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج۹، ص۵۸؛ جوهری، صحاح اللغه، ج۳، ص۸۸۳؛ خلیل، ترتیب العین، ج۱، ص ۲۱۵).ب: درنگ کردن و تأخیر داشتن (مفردات الفاظ قرآن، ج۲، ص۵۵۳).ج: پایان و موخر چیزی (جوهری، همان، ج۳، ص۸۸۳؛ ابن‌فارس، معجم مغاییس اللغه، ج۴، ص ۲۳۳؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ج۲، ص ۵۵۳).د: فوت و از دست رفتن (طریحی، مجمع‌البحرین، ج۴، ص۱۲۴؛ خوری، اقرب الموارد، ص ۷۴۷).
با دقت در این معانی می توان گفت معنای اصلی ماده عجز «ضعف» است و معانی دیگر به آن باز می‌گردند، چون معنای مذکور، سبب یا نتیجه ضعف آن می‌باشند. واژه اعجاز، از باب أفعال و به معنای ناتوان کردن است (خوری، همان، ص ۷۴۷)، زیرا آورنده معجزه دیگران را از آوردن مثل آن ناتوان می‌کند و ضعف آنان را برای انجام آن آشکار می سازد.
اعجاز علمی قرآن: در این اعجاز عناصر زیر یافت می‌شود.
۱. نکته علمی‌که در موردش ادعای اعجاز شده است، به روشنی از آیه فهمیده شود.۲. آن نکته علمی در عصر نزول قرآن با اسباب عادی قابل دسترسی نباشد.۳. صحت آن گزاره علمی، بعد از نزول قرآن کشف شود.۴. کسی پیش از نزول قرآن، به آن نکته علمی اشاره نکرد باشد.
نکته: اگر قبل از نزول قرآن، به صورت قولی نادر مطرح باشد، شگفتی قرآنی است؛ نه اعجاز قرآن(ر.ک.به: رضایی، پژوهشی در اعجاز علمی‌قرآن، ج۱).
۵. مطلب علمی‌که در موردش ادعای اعجاز شده است، تنها احتمال در آیه باشد. البته امکان و حتی وجود کاربرد لفظ در بیشتر از یک معنا در قرآن پذیرفته شده است. برای مثال، عبارتی قرآنی می تواند هم به گزاره‌ای علمی ناشناخته برای مردم اشاره داشته باشد، هم گویای مسئله‌ای باشد که مردم از آن اطلاع داشته‌اند. با توجه به این نکته، در مواردی که آیه علاوه بر مطلب اعجازی، بر مسائل دیگری نیز دلالت دارد، ممکن است خداوند نکته غیر اعجازی را اراده کرده باشد؛ بنابراین نمی‌توان به طور قطع گزاره علمی را به آیه نسبت داد و آن را اعجازی علمی دانست.
موارد اعجاز از نگاه نویسندگان
در بسیاری از تفاسیر و تک‌نگاری‌هایی که در موضوع آیات نجومی قرآن به نگارش در آمده است، موارد فراوانی از ادعای اعجاز وجود دارد که آن‌ها را نقل و بررسی می‌کنیم.قابل توجه این که این کتاب‌ها گاه به صراحت از واژه إعجاز علمی استفاده نمی‌کنند و تعابیری چون، «رازگویی قرآن»، «پیشگویی‌های علمی قرآن»، «اسرار علمی قرآن» (سلیمان، القرآن والعلم، ص۵۳) یا «اخبار علمی قرآن» (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص ۱۶۲) را به کار می‌برند.
۱) مراحل خلقت
قرآن کریم در آیات فراوانی به مدت آفرینش جهان اشاره کرده است. برخی از نویسندگان بیان‌های قرآن را در این زمینه اعجازی علمی دانسته‌اند.إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیامٍ (اعراف/۵۴؛ یونس/۳؛ هود/ ۷؛ حدید/ ۴)، «در واقع پروردگار شما، خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید». تعبیر سته ایام در مورد آفرینش جهان در آیات دیگر (سجده/ ۴؛ فرقان/ ۵۹؛ ق/ ۳۸) نیز آمده است.
دیدگاه مفسران
دکتر موریس بوکای با ذکر این نکته که در تورات سخن از شش روز متعارف است و خداوند در روز هفتم به استراحت می‌پردازد و این روز همان فاصله واقع بین دو طلوع یا دو غروب متوالی خورشید برای ساکن زمینی است، به توضیح واژه یوم در آیات خلقت می‌پردازد و آن را به معنای «دوره» می‌داند. او به کار رفتن یوم در این معنا و نیز به میان نیامدن سخن از روز هفتم را از عجایب علمی قرآن می‌داند (بوکای، مقایسه‌ای بین عهدین، قرآن و علم، ص۱۸۳).
بررسی
مراحل آفرینش جهان، به طور اجمال، قبل از نزول قرآن در کتاب‌هایی مانند تورات (کتاب مقدس/ سفر تکوین/ فصل اول و دوم) نیز مطرح بود و مردم جزیره‌العرب که با یهودیان مراوده داشتند، به طور طبیعی، از آن مطلع بودند. این نکته به معنای نبود معیار چهارم در این مورد است.
از طرفی همان‌گونه که برخی صاحب نظران بیان کرده‌اند تقسیم‌بندی مراحل آفرینش، امری نسبی و با توجه به اعتبارهای گوناگون است (رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص ۱۲۸)؛ بنابراین نمی‌توان «سته ایام» را با تقسیم‌بندی علمی ویژه‌ای تطبیق داد؛ البته این که در قرآن برخلاف تورات، روز هفتم و استراحت خدا مطرح نشده است، نشان از هماهنگی قرآن با علم دارد؛ گرچه در حدّ اعجاز نیست.
۲) رتق و فتق
دیدگاه‌های فراوانی درباره آغاز آفرینش و مراحلی که جهان تاکنون پشت سر گذاشته، وجود دارد که یکی از آن‌ها فرضیه «انفجار بزرگ» (Bi ban) است. برخی «رتق و فتق» را اشاره به این مرحله دانسته و آن را معجزه علمی قرآن شمرده‌اند. أَوَلَمْ یرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا (انبیاء/۳۰)؛ «آیا کسانی که کفر ورزیدند اطلاع نیافتند که آسمان‌ها و زمین پیوسته بودند، آن دو را گشودیم».
نکته علمی
نظریه «انفجار بزرگ» در اوایل قرن بیستم ارائه و با یافته‌های «ادوین هابل» (Edwin hubble) (1919م) تأیید شد (اریک، فیزیک‌نوین، ص۵۱). «جرج لمایتر» (eore lemaiter) بلژیکی و «ژرژ گاموف» (eore amow) روسی از اولین طرفداران این نظریه بودند (نیکلسون، ۱۸۶ پرسش و پاسخ نجومی، ص ۱۳۵؛ عدالتی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ص ۸۹).
نظریه مذکور که به نظریه «ابر چگال» نیز مشهور است (مکل گراهیل، واژه نامه نجوم و اختر فیزیک، ص۲۰) ادعا می‌کند که جهان آغازی داشت و به انتهایی می‌رسد (عدالتی، همان، ص ۸۹)؛ بنابراین روزگاری «آتش‌گویی» وسیع از گازهای بی‌نهایت چگال و سوزان با بیش از تریلیون‌ها درجه حرارت (جهان چگونه زاده شد، ص۲۲) که بیشتر متشکل از هیدروژن و هلیوم بود، وجود داشت. این آتش‌گوی، ۱۵ میلیارد سال پیش منفجر شد [انفجار بزرگ] و انبساط آن به شهادت تغییر مکان سرخ، هنوز ادامه دارد (عدالتی، همان، ص ۸۹).
با گذشت زمان، تراکم ماده در بسیاری از نقاط این توده منبسط شونده گاز، پدید آمد. این تراکم‌ها، با جذب ماده از محیط اطراف رشد کردند و جهان به توده‌های بسیار عظیمی از گاز، که هریک می‌رفت تا کهکشانی شود، تقسیم شد (ماید، نجوم به زبان ساده، ص۱۵۵). از بین نظریه‌های موجود، این نظریه از لحاظ علمی مقبول ترین نظریه است.
دیدگاه مفسران
بسیاری از مفسران، متصل بودن آسمان و زمین به هم و جدا شدن آن‌ها از یکدیگر را که در این آیه مطرح شده است، بر فرضیه انفجار بزرگ تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن معرفی کرده‌اند. از جمله این افراد می‌توان طنطاوی (طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۱۹۹) و گودرز نجفی (نجفی، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص۱۷)، جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص۲۳۵) و محمد سامی (سامی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص۳۴) را نام برد.
احمد محمد سلیمان نیز اشاره قرآن به این نکته علمی را نشانه علم غیب پیامبر و از اسرار علمی قرآن می‌داند (سلیمان، القرآن والعلم، ص۵۳). سلیم الجابی آیه را گویای نظریه جدید اروپاییان (النظریه القرآنیه الکونیه حول خلق العالم، ص۱۰۶) و عبدالرزاق نوفل اخبار علمی قرآن می‌شمرد (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص۱۶۲).
بررسی
برخلاف ادعای برخی نویسندگان، (نجفی، همان، ص ۱۷) فرضیه انفجار بزرگ به رغم شواهد بسیار، هنوز به اثبات قطعی نرسیده است و نمی‌توان آن را به عنوان فرضیه‌ای اثبات شده در نجوم دانست.علاوه براین درباره رتق وفتق، احتمالاهای دیگری هم ارائه شده است (برای آگاهی از دیدگاه‌ها ر.ک. به: مسترحمی، قرآن و کیهان‌شناسی، ص۹۲) که شواهد و روایاتی (کلینی، اصول‌کافی، ج۸، ص۹۵؛ قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص ۷۰) هم آن را تأیید می‌کند. از طرفی به گفته برخی صاحب‌نظران [۱] آفرینش آسمان و زمین از جسمی‌بسیط در تورات اصلی نیز بود، بنابراین معیارهای سوم، چهارم و پنجم در این جا وجود ندارد و ادعای اعجاز نمی‌تواند صحیح باشد.
۳) دخان
برخی از مفسران تعبیر «دخان» در قرآن را اشاره به مرحله‌ای از آفرینش جهان می‌دانند که در برخی از فرضیه‌های علمی‌به آن اشاره شده است. ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ وَهِی دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَینَا طَائِعِینَ (فصلت/۱۱)؛ «سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی‌که آن دود بود؛ و به آن [آسمان] و به زمین گفت: «خواه یا نا خواه بیایید» گفتند: «اطاعت کنان آمدیم».
نکته علمی
جهان، طبق نظریه انفجار بزرگ، در مرحله‌ای به صورت توده‌ای از گاز بود که جزء اصلی آن هیدروژن و بقیه هلیوم بود. این گاز از مواد اولیه تشکیل دهنده جهان به شمار می‌رود.
دیدگاه مفسران
برخی از مفسران با تفسیر «دخان» به گاز، آیه را بر مرحله‌ای از آفرینش جهان که تئوری انفجار بزرگ از آن به عنوان «گاز» یاد می‌کند، تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن شمرده‌اند. از جمله این افراد می‌توان جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص ۲۳۵) و محمد کامل عبد الصمد (محمد کامل، الاعجاز العلمی فی الاسلام، ص ۴۷) اشاره کرد. عبد الرزاق نوفل نیز آن را خبر علمی قرآن می‌داند (نوفل، همان، ص ۱۶۲).
بررسی و نقد
از ظاهر آیه استفاده می‌شود که آسمان‌ها و زمین مرحله دخان را پشت سرگذارده‌اند و این با نظریه «انفجار بزرگ» تا حدود زیادی هماهنگی دارد؛ ولی چون نظریه‌ها درباره پیدایش جهان، متعدد است و هنوز هیچ کدام به طور قطعی به اثبات نرسیده است، نمی‌توان هیچ یک را به قرآن نسبت داد؛ البته اگر فرضیه انفجار بزرگ [مهبانگ] در آینده به صورت قطعی اثبات شود، می‌توان از آن برای اعجاز علمی قرآن استفاده کرد، ولی آن چه اکنون می‌توان گفت این است که، فرضیه انفجار بزرگ هماهنگی شگفت‌انگیزی با ظاهر آیات دارد.
منابع
۱. قرآن‌کریم، ترجمه گروهی زیر نظر محمدعلی‌رضایی‌اصفهانی، نشردارالذکر، قم، ۱۳۸۴ش، چ دوم.
۲. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین سید محمود، روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، ۱۴۰۵ق، چ چهارم.
۳. اِ. اِی. رُی و دی. کلارک، ستاره‌شناسی اصول و عمل، ترجمه سید احمد سیدی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی۷، ۱۳۶۶ش.
۴. ابن کثیر, اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن العظیم، نشر داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، ۱۴۱۵ق.
۵. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، ۱۴۱۲ق.
۶. ابو العینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر العبیکان، ۱۴۱۶ق، چ اول.
۷. احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، نشر دارالکتب اسلامیه، بیروت، ۱۴۲۰ق، چ سوم.
۸. احمد المرسی حسین جوهر، الاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر جزیره الورد، بی‌جا، ۱۴۲۱ق، چاپ اول.
۹. احمد محمد سلیمان، القرآن و العلم، نشر دارالعوده، بی‌جا، ۱۹۸۱م، چ پنجم.
۱۰. ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعیل سعادت، نشر هرمس، بی‌جا، ۱۳۷۹ش، چ اول.
۱۱. اریک اوبلاکر، فیزیک نوین، ترجمه بهروز بیضایی، نشر قدیانی، بی‌جا، ۱۳۷۰ش.
۱۲. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، ۱۴۲۱ق.
۱۳. استفن ویلیام هاوکینگ، تاریخچه زمان، ترجمه حبیب الله دادفرما، نشرکیهان، تهران، ۱۳۷۵ش.
۱۴. ایزاک، آسیموف، کوازارها، تپ اخترهاوسیاهچالها، ترجمه غفاری محمد رضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۵ش، چ چهارم.
۱۵. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، نشر موسسه اعلمی، بیروت، ۱۴۱۹ق.
۱۶. برانلی، فرانکلین منسفیلد، زمین سیاره شماره سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۹۸۷م.
۱۷. بوکای موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، بی‌جا، ۱۳۶۵ش، چ سوم.
۱۸. پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نشر کتاب‌فروشی اسلامیه، چ سوم، ۱۳۵۰ش.
۱۹. جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، نشر گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش، چ چهارم.
۲۰. جوهری، اسماعیل ابن حماد، صحاح اللغه، دار العلم، بیروت، ۱۴۰۴ق، چ سوم.
۲۱. حسین بن علی، ابن سینا، الشفاء، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۵ق.
۲۲. الحویزی، عبدالعلی ابن جمعه العروسی، تقسیر نور الثقلین، نشر علمیه، قم، ۱۳۸۳ ق.
۲۳. الخطیب، عبدالغنی، قرآن و علم روز، ترجمه اسدالله مبشری، نشر مطبوعاتی عطایی، ۱۳۶۲ش.
۲۴. خلیل ابن احمد، ترتیب العین، نشر اسوه، بی‌جا، ۱۴۱۴ق، چ اول.
۲۵. خوئی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، نشرمؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، بی‌جا، بی‌تا.
۲۶. خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد، اسوه، بی‌جا، ۱۳۷۴ش، چ اول.
۲۷. دیکسون، رابرت. تی، نجوم دینامیکی، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، مرکزنشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۸۵ش، چ دوم.
۲۸. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، نشر ذوی القربی، بی‌جا، ۱۴۲۶ق، چ پنجم.
۲۹. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، ۱۳۸۵ش، چ اول.
۳۰. رضوی، محمد امین، آغاز و انجام جهان بر اساس تئوری جدید، بی‌نا، بی‌جا، ۱۳۴۸ش.
۳۱. زغلول راغب محمدنجار، السماء فی القرآن الکریم، نشر دار المعرفه، بیروت، ۱۴۲۵ق، چ اول.
۳۲. زمانی قمشه‌ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، نشر سماء، بی‌جا، ۱۳۸۱ش، چ اول.
۳۳. سبحانی، قریب، یعقوب‌پور، زمین در فضا، نشر آفتاب، بی‌جا، ۱۳۶۳ش، چ اول.
۳۴. سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبه مدبولی، قاهره، ۱۹۸۹م.
۳۵. شریعتی مزینانی، محمد تقی، تفسیرنوین، نشر دفتر نشر فرهنگ معارف‌اسلامی، بی‌جا، ۱۳۷۴ش.
۳۶. الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی، نشر دار العلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۰م.
۳۷. همو، من علوم الارض القرآنیه، نشر دار العلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۳م.
۳۸. شهرستانی، سید هبه‌الدین، اسلام و هیئت، ترجمه سید هادی خسروشاهی، نشر دارالعلم، بی‌جا، ۱۳۸۹ق.
۳۹. صادقی، محمد، زمین، آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتاب‌فروشی مصطفوی، بی‌جا، ۱۳۵۶ش، چ دوم.
۴۰. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، نشر اسلامیه، بی‌جا، بی‌تا، چ دوم.
۴۱. طبرسی، ابی الفضل ابن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، نشر موسسه اعلمی، بی‌جا، ۱۴۱۵ق، چ اول.
۴۲. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، نشر موسسه الوفاء، بی‌جا، ۱۴۰۳ق، چ دوم.
۴۳. طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، نشر دارالفکر، بی‌جا، بی‌تا.
۴۴. الطوسی، ابی جعفر محمد الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، نشر علمیه نجف، ۱۳۷۶ق.
۴۵. طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، نشر اسلام، بی‌جا، ۱۳۶۶ش.
۴۶. عدالتی، تقی و فرخی، حسن، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، قم، ۱۳۸۵ش، چ سوم.
۴۷. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، بی‌جا، ۱۳۷۹ش، چ اول.
۴۸. عسکری، ابی هلال، معجم فروق اللغویه، موسسه نشر اسلامی، بی‌جا، ۱۴۲۱ق.
۴۹. فخررازی، محمد بن عمر، شرح أسماء الله الحسنی (لوامع‌البینات)، نشر دارالکتب العربی، بی‌جا، ۱۴۱۰ق، چ سوم.
۵۰. فیروز آبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، ۱۴۱۲ق، چ اول.
۵۱. فیومی، مصباح المنیر، دار الهجره، بی‌جا، ۱۴۰۵ق.
۵۲. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنزالدقائق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۶ش.
۵۳. قمی، ابوالحسن علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، نشر دارالکتاب للطباعه و النشر، بی‌جا، ۱۳۸۷ق.
۵۴. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانی، نشر اساطیر، ۱۳۸۳ش، چ دوم.
۵۵. کرومبی، آ.سی، از اوگوستین تا گالیله، ترجمه احمدآرام، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۷۱ش، چ اول.
۵۶. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل البیت، بی‌جا، ۱۳۶۱ش.
۵۷. ماردینی، عبد الرحیم، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دار المحبه، دمشق، ۱۴۲۵ق.
۵۸. مایر دگانی، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضا خواجه‌پور، نشر گیتاشناسی، بی‌جا، ۱۳۸۲ش، چ دهم.
۵۹. مایکل ا. سیدر، اساس ستاره‌شناسی (جلد۱)، ترجمه محمد تقی عدالتی، نشر دانشگاه امام رضا۷، تهران، ۱۳۸۴ش، چ دوم.
۶۰. متولی اشعراوی، محمد، معجزه القرآن، نشر مکتبه التراث الاسلامی، بی تا.
۶۱. محمد، راتب النابلسی، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن و السنه (آیات الله فی الافاق)، نشر دار المکتبی، بی‌جا، ۱۴۲۵ق، چ اول.
۶۲. محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دارالمحبه، دمشق، بی‌تا.
۶۳. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمی فی‌الاسلام، نشر دارالمصریه، مصر، ۱۴۱۷ق، چ چهارم.
۶۴. محمود، ابن‌عبد‌الرؤوف القاسم، فی مسیره الاعجاز العلمی‌فی‌القرآن، نشردارالاعلام، اردن، بی‌تا.
۶۵. مخلص، عبدالرؤوف، جلوه‌هایی‌جدید ازاعجازعلمی‌قرآن‌کریم، نشرشیخ‌الاسلام، بی‌جا، ۱۳۷۶ش.
۶۶. مدرسی، محمد تقی، تفسیر هدایت، نشر آستان قدس رضوی۷، مشهد، ۱۳۷۸ش.
۶۷. مراغی، احمد مصطفی، تفسیرالمراغی، نشر داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، ۱۹۸۵م.
۶۸. مرزهای اعجاز، ترجمه جعفر سبحانی، نشر محمدی، ۱۳۴۹ش.
۶۹. مسترحمی، سید عیسی، قرآن و کیهان‌شناسی، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، ۱۳۸۷ش، چ اول.
۷۰. مصباح، محمد تقی، آموزش فلسفه، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۷۱. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم، نشروزارت‌ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۰ش.
۷۲. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، بی‌جا، ۱۴۱۷ق.
۷۳. مک گراهیل، ترجمه عدالتی، واژه‌نامه نجوم و اختر فیزیک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی‌جا، ۱۳۷۸ ش.
۷۴. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، نشر نسل جوان، قم، ۱۳۷۶ش، چ سوم.
۷۵. همو، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب اسلامیه، تهران، ۱۳۷۱، چ ۲۸.
۷۶. همو، قرآن و آخرین پیامبر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۴۹ش.
۷۷. منصور، حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر دارالفکر العربی، بی‌جا، ۱۴۱۶ق، چ سوم.
۷۸. نجفی، گودرز، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، نشر سبحان، بی‌جا، ۱۳۷۸ش، چ دوم.
۷۹. نوری، حسین، دانش عصرفضا، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۵ش، چ دوم.
۸۰. نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحدیث، نشر دارالکتاب العربی، بی‌جا، ۱۳۹۳ق.
۸۱. نیکلسون، آین، ۱۸۶ پرسش و پاسخ نجومی، ترجمه عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۷۵ش.
۸۲. هاچ، پاول، ساختار ستارگان وکهکشان‌ها، ترجمه توفیق حیدر‌زاده، نشرگیتا‌شناسی، ۱۳۷۷ش، چ سوم.
۸۳. همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبه مدبولی، بی‌جا، ۲۰۰۲م، چ اول.
یوسف الحاج احمد، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن والسنه المطهره، نشر دار ابن حجر، دمشق، ۱۴۲۳.
حجت‌الاسلام دکتر سید عیسی مسترحمه/عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه
مجله قرآن و علم شماره ۷
ادامه دارد…….