همراه با معصومان علیهم السلام در شب قدر

شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی‌برخوردار است تا آنجا که شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یکسال و شب مبارک معرفی شده است…

شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی‌برخوردار است تا آنجا که شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یکسال و شب مبارک معرفی شده است.
و در روایات هم تعبیرات زیبایی از شب قدر آمده است، همچون شب بخشیده شدن گناهان و اینکه هر کس در آن شب بخشیده نشود، مورد نفرین خدا واقع می‌شود. (۱)
و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَیرَ کُلَّهُ؛ (۲) هر کس از شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب شده است.»
با توجّه به عظمت شب قدر جا دارد که برای نحوه بهره گیری و بهره برداری بیشتر از فیضهای معنوی آن، سیری در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام در شب قدر داشته باشیم. باشد که ره توشه‌هایی از آن برگیریم.
البته، اذعان داریم که همه حالات معصومان علیهم السلام در این شب با عظمت و ارتباطی که با عالم بالا و ملکوت داشته و دارند، نه قابل درک و فهم غیر معصومان است و نه در تاریخ انعکاس یافته است. آنچه بیان می‌شود، فقط گوشه‌هایی از رفتارهای ظاهری آنان است، نه عمق و ژرفای حالات آنها. پس آنچه در پیش رو دارید، گامی است در این مسیر.

الف. عبادت و شب زنده داری
از اعمالی که در طول سال، مخصوصا شبهای مبارک رمضان و علی الخصوص در شب قدر بدان سفارش اکید شده است، اِحْیا و شب زنده داری است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ اَحْیا لَیلَهَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَی السَّنَهِ الْقابِلَهِ؛ (۳) کسی که شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روی می‌گرداند.»
و معصومان علیهم السلام همه این سنت حسنه را پاس و گرامی می‌داشتند و از آن بهره می‌بردند:
۱. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نه تنها در شب قدر بیدار بود، بلکه دهه سوم ماه مبارک رمضان کاملاً بستر خواب را جمع می‌کرد و به عبادت می‌پرداخت. حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: «أنَّ رَسُولَ اللّهِ کانَ یطْوی فِراشَهُ وَ یشُدُّ مِئْزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ کانَ یوقِظُ أَهْلَهُ لَیلَهَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ کانَ یرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فی تِلْکَ اللَّیلَهِ؛ (۴) رسول خدا صلی الله علیه و آله [این چنین] بود که رخت خواب خویش را جمع می‌کرد و کمربند [همّت برای عبادت] را در دهه آخر از ماه رمضان محکم می‌بست و همیشه این گونه بود که اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می‌داشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب می‌پاشید [تا از درک شب قدر، و درک شب زنده داری محروم نشوند] .»
حتی در شبهای بارندگی در حالی که مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترک نمی‌کرد و دیگران را با رفتار خویش وا می‌داشت که در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند. (۵)

۲. امام علی علیه السلام نیز در طول سال، شب هنگام آن گاه که شب پرده‌های تاریکی را انداخته بود، بیدار می‌شد و مشغول عبادت و شب زنده داری می‌گشت. (۶) اما در شبهای قدر حال ویژه‌ای داشت و در بدترین وضعی که مسجد مدینه را آب و گل فرا گرفته بود، مشغول عبادت و شب زنده داری می‌شد و به ویژه در شب قدر آخر عمر خویش، حال فوق العاده عجیبی داشت که بعدا به آن اشاره می‌شود.

۳. فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز آن قدر عبادت می‌کرد که امام حسن علیه السلام می‌فرماید: «ما کانَ فِی الدُّنْیا اَعْبَدَ مِنْ فاطِمَهَ علیهاالسلام، کانَتْ تَقُومُ حَتّی تَوَرَّمَ قَدَماها؛ (۷) عابدتر از فاطمه علیهاالسلام در دنیا نبود؛ همیشه این گونه بود که آن قدر به عبادت می‌ایستاد که پاهای [مبارکش [ورم می‌کرد.»
علت نام گذاری او به «زهرا» نیز این است که شبها نور عبادت و شب بیداری او به سوی آسمان می‌تابید (۸) و امّا در شب قدر، حال به خصوصی داشت، نه تنها بیدار بود که بچه‌ها و فرزندان خویش را نیز وادار می‌کرد که شب بیدار باشند؛ چنان که در روایتی می‌خوانیم: «وَ کانَتْ فاطِمَهُ علیهاالسلام لا تَدَعُ اَحَدا مِنْ اَهْلِها ینامُ تِلْکَ اللَّیلَهَ وَ تُداویهِمْ بِقِلَّهِ الطَّعامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیرَها؛ (۹) روش فاطمه علیهاالسلام این بود که هیچ فردی از خانواده خویش را نمی‌گذاشت در آن شب (بیست و سوم) بخوابد و [مشکل خواب] آنها را با کمی غذا و آمادگی در روز درمان می‌نمود و می‌فرمود: محروم است کسی که از خیر [و برکت] آن شب محروم شود.»

۴. امام باقر علیه السلام فرمود: «هر کس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را می‌آمرزد.» (۱۰) و شیخ عباس قمی نقل کرده که «امام باقر علیه السلام در شب بیست و یکم و بیست و سوم تا نیمه شب دعا می‌خواند و آن گاه به نماز می‌پرداخت.» (۱۱)

۵. امام هفتم علیه السلام نیز اهل شب زنده داری و عبادت در طول سال بود. در زیارت نامه آن حضرت می‌خوانیم: «او شبها تا سحر بیدار بود، و طلب آمرزش می‌کرد و همدوش سجده‌های طولانی، چشم گریان و اشکبار، و مناجات بسیار و زاریهای پیوسته و پی درپی بود.» (۱۲) وقتی حضرت در غیر رمضان چنان باشد، حالِ آن حضرت در شب قدر برای ما قابل توصیف نخواهد بود.
او نه تنها خود شب زنده داری و عبادت داشت که به دیگران نیز می‌فرمود: «مَنِ اغْتَسَلَ لَیلَهَ الْقَدْرِ وَ أَحْیاها اِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ؛ (۱۳) کسی که در شب قدر غسل کرده و تا سپیده صبح شب زنده داری کند، گناهانش آمرزیده می‌شود.»

۶. امام حسن عسکری علیه السلام نیز چون پدران خود، اهل مناجاتهای طولانی و شب زنده داری در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود. (۱۴) و به شیعیان خود نیز این اعمال را اکیدا سفارش می‌کرد.
از جمله، می‌فرمود:«فَلا یفُوتُکَ إِحْیاءُ لَیلَهِ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ؛ (۱۵) پس بیداری در شب بیست و سوم را از دست نده!»

ب. حضور در مسجد
از مسائلی که معصومان علیهم السلام نسبت به آن حساسیت ویژه نشان داده‌اند، حضور در مسجد، در شب قدر است. قبلاً اشاره شد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حتی در شبهای بارانی و گل بودن مسجد مدینه، حضور در آن را در شبهای قدر ترک نمی‌کرد. از آن بالاتر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در دهه سوم ماه مبارک رمضان، شب و روز در مسجد معتکف بود. (این همان سنّت حسنه‌ای است که در سالهای اخیر در بسیاری از شهرها، از جمله «قم» در ایام ماه رجب ـ سیزدهم تا پانزدهم – زنده شده است و باید دانست که بهترین زمان برای اعتکاف، ماه مبارک رمضان است.)
امام علی علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «فَلَمْ یزَلْ یعْتَکِفُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّی تَوَفّاهُ اللّهُ؛ (۱۶) پس [پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله] همیشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتکاف بود تا آن وقت که خداوند او را گرفت.»
یحیی بن رزین نقل نموده که «کانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَریضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلی مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَکانَ فیهِ حَتّی أَصْبَحَ لَیلَهَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛ (۱۷) امام صادق علیه السلام بیماری شدیدی داشت، دستور داد او را به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماند.»
موارد فوق نشان می‌دهد که حضور در مساجد، در شبهای با عظمت قدر خصوصیتی دارد که باید بدان توجه شود. و پیروان اهل بیت علیهم السلام شایسته است که به خوبی از مساجد استقبال نمایند.

ج. مراسم قرآن سرگرفتن
یکی دیگر از اعمال شب قدر که در سیره معصومان دیده می‌شود و بحمد اللّه، در جامعه تشیع به خوبی جای خود را یافته است، مراسم قرآن سرگرفتن است. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: «برای سه شب قرآن کریم را مقابل خود قرار دهید و آن را بگشایید و بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی أَسْئَلُکَ…» (۱۸)

د. برپایی نماز جماعت
از عباداتی که سخت در اسلام بر آن سفارش شده، مخصوصا در ماه مبارک رمضان، برپایی نماز جماعت است. انس بن مالک از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمودند: «مَنْ صَلّی مِنْ اَوَّلِ شَهْرِ رَمَضانَ اِلی آخِرِه فی جَماعَهٍ فَقَدْ اَخَذَ بِحَظٍّ مِنْ لَیلَهِ الْقَدْرِ؛ (۱۹) کسی که از اوّل تا آخر ماه رمضان در نماز جماعت حاضر شود، بهره‌ای از شب قدر گرفته است.» و امام صادق علیه السلام نیز نماز صبح را به جماعت برگزار می‌نمود، و بعد از آن تا مدّتی مشغول تعقیبات می‌شد. (۲۰)
موارد فوق نشانگر اهمیت نماز جماعت در شبهای قدر است که متأسفانه برخی مساجد ما در این زمان، نماز جماعت صبح را برپا نمی‌دارند و آنهایی هم که جماعت دارند، صبح شب قدر نماز جماعت را تعطیل می‌کنند و بعد از مراسم قرآن سرگرفتن، همه به منازل خویش می‌روند که گاه باعث فوت نماز صبح می‌شود.
ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یاران او و دیگر معصومان علیهم السلام در سخت‌ترین شرائط نماز جماعت شب قدر را ترک نمی‌کردند. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «شب بیست و سوم در عین حالی که باران شدیدی آمده بود و مسجد مدینه را گل و آب فرا گرفته بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به نماز وامی داشت.» آن گاه فرمود: «فَصَلّی بِنا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ أَرْنَبَهَ اَنْفِهِ لَفِی الطّینِ؛ (۲۱) پس رسول خدا صلی الله علیه و آله با ما نماز [جماعت] خواند، در حالی که نوک بینی حضرت در گل [فرو رفته [بود.»

ه. افطاری دادن و اطعام نمودن
از اعمالی که در ماه مبارک رمضان مورد تأکید قرار گرفته، افطاری دادن به دیگران است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خطبه معروف شعبانیه می‌فرماید:«مردم بیدار باشید! کسی که از شما به روزه دار مؤمن در این ماه افطاری دهد، پاداش آزاد نمودن یک برده و بخشش گناهان گذشته را همراه دارد. عرض شد:‌ای رسول خدا! ما توان افطاری دادن نداریم. حضرت فرمود: بترسید از آتش! ولو با دادن نصف دانه خرما و از آتش بپرهیزید! گر چه با دادن شربت آب باشد.» (۲۲)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از کسانی بود که هر چه به دیگران می‌فرمود، خود بیش از دیگران بدان عمل می‌نمود و در این مورد نیز چنین است. «ابو شیخ ابن حیان» از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده که حضرت فرمود: «مَنْ فَطَرَ صائِما فی شَهْرِ رَمَضانَ مِنْ کَسْبٍ حَلالٍ صَلَّتْ عَلَیهِ الْمَلائِکَهُ لَیالِی رَمَضانَ کُلَّها وَ صافَحَهُ جَبْرائیلُ لَیلَهَ الْقَدْرِ وَ مَنْ صافَحَهُ جَبْرائیلُ یرِقُّ قَلْبُهُ وَ تَکْثُرُ دُمُوعُهُ…؛ (۲۳) کسی که با مالی که از راه حلال به دست آورده در ماه رمضان روزه داری را افطاری دهد، در تمام شبهای رمضان فرشتگان بر او درود می‌فرستند و جبرئیل در شب قدر با وی مصافحه می‌کند و هر کس جبرئیل با او مصافحه کند، قلبش نرم و اشک چشمش زیاد شود.»
امام علی علیه السلام نیز در شبهای مبارک رمضان و شبهای قدر به مردم اطعام می‌کرد و آنها را موعظه می‌نمود؛ چنان که در روایتی می‌خوانیم: «کانَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ علیه السلام یعُشُّ النّاسَ فی شَهْرِ رَمَضانَ بِاللَّحْمِ وَ لا یتَعَشّی مَعَهُمْ فَإِذا فَرِغُوا خَطَبَهُمْ وَ وَعَظَهُمْ… وَ قالَ فی خُطْبَتِهِ إِعْلَمُوا أَنَّ مِلاکَ اَمْرِکُمُ الدّینُ وَ عِصْمَتَکُمُ التَّقْوی وَ زینَتَکُمُ الاْءَدَبُ وَ حُصُونُ اَعْراضِکُمُ الْحِلْمُ؛ (۲۴) همیشه علی بن ابی طالب علیهماالسلام شام [و افطاری تهیه شده] از گوشت را به مردم در ماه رمضان می‌داد، ولی خود از آن [گوشت] استفاده نمی‌کرد. پس هنگامی‌که [از خوردن شام] فارغ می‌شدند، برای آنها خطبه می‌خواند و آنها را موعظه می‌نمود… و در خطبه‌اش فرمود: بدانید ملاک امر [و کارهای] شما دین است و نگه دارنده شما تقوا، و زینت شما ادب، و دژهای [نگه دارنده] آبروی شما حلم است.»
و امام زین العابدین علیه السلام نیز در طول ماه مبارک رمضان در راه خدا انفاق می‌کرد و صدقه می‌داد؛ چنان که در حدیثی می‌خوانیم:«کانَ إِذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ تَصَدَّقَ فی کُلِّ یوْمٍ بِدِرْهَمٍ فَیقُولُ: لَعَلّی اُصیبُ لَیلَهَ الْقَدْرِ؛ (۲۵) (امام سجاد علیه السلام) روشش این بود که هر روز از ماه [مبارک] رمضان درهمی صدقه می‌داد و آن گاه می‌فرمود: شاید [با این کار صدقه] شب قدر را دریابم.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «جدّم امام زین العابدین علیه السلام روزی که روزه می‌گرفت، دستور می‌داد گوسفندی ذبح کنند و آن را تکه تکه نموده، بپزند. هنگام افطار که نزدیک می‌شد، حضرت به دیگها سر می‌زد تا بوی آنها را استشمام کند، در حالی که روزه دار بود. سپس دستور می‌داد ظرفها را پر کنند و یکی یکی به در خانه افراد [فقیر] ببرند تا آنجا که غذا تمام می‌شد. آن گاه خود با نان و خرما افطار می‌نمود.» (۲۶)
و همچنین امام صادق علیه السلام نیز شب در خانه فقرا می‌رفت و به آنها نان و خرما می‌داد و سفارش می‌فرمود: «در ماه رمضان به مردم افطاری بدهید.» (۲۷)
حسن ختام بحث را حالات علی علیه السلام در رمضان آخر و به ویژه در شب نوزدهم قرار می‌دهیم؛ چون هم تقارن شب قدر با ضربت خوردن و شهادت مولا این را اقتضا می‌کند، و هم نکاتی قابل عبرت ما را بر آن می‌دارد که این بخش را به صورت مستقل، منتها به صورت گذرا و اشاره بیان نماییم.

گزارشی از آخرین شب قدر امیرمؤمنان، علی علیه السلام
علی علیه السلام در رمضان آخر عمر خویش حال عجیبی داشت و هر شبی را در یک جا میهمان بود. غذا کم میل می‌فرمود و…
ابن حجر چنین می‌گوید: «هنگامی‌که رمضان [آخر عمر حضرت] فرا رسید، هر شب در منزل یکی از بستگان افطار می‌کرد؛ شبی در منزل حسن علیه السلام، شبی در منزل حسین علیه السلام و شبی نزد عبد اللّه بن جعفر [شوهر دخترش زینب [، و بیش از سه لقمه غذا نمی‌خورد، «وَ یقُولُ: اُحِبُّ اَنْ اَلْقِی اللّهَ وَ اَنَا خِمْصٌ؛ و می‌فرمود: دوست دارم خدا را [با شکم] گرسنه ملاقات کنم.» (۲۸)
در شب نوزدهم منزل دخترش، ‌ام کلثوم میهمان بود که غذای سفره آن را دو قرص نان جُو و مقداری شیر و نمک تشکیل می‌داد. حضرت با نان و نمک افطار نمود و بیش از سه لقمه میل نکرد و فرمود: دوست دارم خدایم را گرسنه ملاقات کنم.
در آن شب حضرت سوره یآس می‌خواند و مرتب به آسمان نگاه می‌کرد و می‌فرمود: «امشب، همان شبی است که به من وعده دیدار داده شده است.» (۲۹)
استاد مطهری رحمه الله می‌گوید: «علی در آن شب، انتظاری داشت و گاهی به آسمان نگاه می‌کرد و می‌گفت که حبیبم به من خبر داده است و او راست گفته و هرگز دروغ نمی‌گوید… بچه‌ها تا پاسی از شب در خدمت علی علیه السلام بودند. امام حسن علیه السلام به منزل خود رفت، هنوز صبح طلوع نکرده بود، نزد بابا برگشت و مستقیم به مصلّای پدر رفت. حضرت به فرزندش فرمود: پسر جان! دیشب لحظه‌ای خوابم برد، یک دفعه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در عالم رؤیا دیدم. عرض کردم: یا رسول اللّه! من از دست این امّت چه خون دلها خوردم. حضرت فرمودند: نفرین کن! من هم نفرین کردم که خداوند من را از آنها بگیرد.» (۳۰)
الهی مردم از من سیر و من هم سیرم از مردم// نما راحت مرا ‌ای خالق ارض و سما امشب
علی علیه السلام هیجان عجیبی داشت. خود می‌گوید: هر کاری کردم، راز مطلب را نفهمیدم؛ «مازِلْتُ اَفْحَصُ عَنْ مَکْنُونِ هذَا الاْءَمْرِ وَ اَبَی اللّهُ اِلاّ اَخْفاهُ؛ (۳۱) خیلی تلاش کردم که سرّ و باطن این امر را به دست بیاورم، ولی خدا اِبا کرد، جز اینکه آن را پنهان کرد.»
آن گاه رهسپار مسجد شد. چند رکعت نماز گذارد. سپس بالای مأذنه رفت تا اذان بگوید.

وقتی از بالای مأذنه پایین می‌آمد، می‌فرمود:
«خَلُّوا سَبیلَ الْمُؤْمِنِ الْمُجاهِدِ فِی اللّهِ لا یعْبُدُ غَیرَ الْواحِدِ
یعنی باز کنید راه مؤمن رزمنده در راه خدا را که [افتخارش این است که] غیر از [خدای] واحد را نپرستیده است.»
آن گاه به مسجد بازگشت و مشغول نماز شد و سر از سجده برداشت که شمشیر زهراگین فرقش را شکافت. در این حال، فرمود: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ عَلی مِلَّهِ رَسُولِ اللّهِ فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَهِ… هذا ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ؛ (۳۲) به نام خدا و به یاری خدا و بر دین رسول خدا. قسم به پروردگار کعبه که رستگار شدم… این [شهادت [چیزی بود که خدا و رسولش به ما وعده داده بودند.»
شب وصل است و خوش قرآن ناطق//نیایش می‌کند تا صبح صادق
سر شب تا سحر او ناله کرده//به یک شب طی رهی صد ساله کرده
لبانش می‌خورد آهسته بر هم//که گویا عرش و فرش گردیده در هم

پی نوشت :

۱) ر. ک: بحار الانوار، ج ۹۴، ص ۸۰.
۲) کنز العمّال، علی متقی هندی، مؤسسه الرساله، ج ۸، ص ۵۳۴.
۳) بحار الانوار، ج ۹۵، ص ۱۴۵.
۴) همان، ج ۹۵، ص ۱۰.
۵) همان، ص ۱۰.
۶) همان، ج ۴۱، ص ۲۱.
۷) همان، ج ۴۳، ص ۷۶.
۸) همان، ص ۱۲.
۹) بحار الانوار، ج ۹۴، ص ۱۰؛ مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۴۷۰.
۱۰) وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۱.
۱۱) مفاتیح الجنان، اعمال شب ۲۱، ص ۴۲۵.
۱۲) مفاتیح الجنان، ص ۷۲۰.
۱۳) بحار الانوار، ج ۸۰، ص ۱۲۸.
۱۴) ر. ک: مصباح المتهجد، ص ۲۲۷؛ نهج الدعوات، ص ۲۷۷.
۱۵) وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۱.
۱۶) بحار الانوار، ج ۹۴، ص ۷.
۱۷) همان، ص ۴، ذیل روایت ۴.
۱۸) همان، ح ۵ و ر. ک: مفاتیح الجنان، ص ۲۲۴.
۱۹) کنز العُمّال، ج ۸، ص ۵۴۵، ح ۲۴۰۹۰.
۲۰) وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۰.
۲۱) بحار الانوار، ج ۹۵، ص ۱۰.
۲۲) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج ۱، ص ۲۳۰.
۲۳) الترغیب و الترهیب، ج ۲، ص ۹۵، ح ۱۴.
۲۴) سفینه البحار، ج ۱، ص ۷۰۳.
۲۵) بحار الانوار، ج ۹۵، ص ۸۲.
۲۶) من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۳۴.
۲۷) همان، ص ۱۳۴.
۲۸) انوار البهیه، شیخ عباس قمی، ص ۳۱؛ صواعق ابن حجر، ص ۸۰.
۲۹) همان، ص ۸۰؛ ر. ک: زندگی امیرالمؤمنین، رسولی محلّاتی، ج ۲، ص ۲۴۷.
۳۰) نهج البلاغه، صبحی صالح، ص ۹۹؛ انسان کامل، مرتضی مطهری، ص ۴۵.
۳۱) منتهی الآمال، ج ۱، ص ۱۲۶؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۷۷.
۳۲) نهج البلاغه، صبحی صالح، ص ۳۷۹؛ زندگانی امیرالمؤمنین، ج ۲، ص ۳۲۱؛ انسان کامل، مرتضی مطهری، ص ۴۹.

حسین تربتی