امام جواد (ع)؛ ویژگی های اخلاقی، عمر کوتاه و خدماتِ بزرگ

حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی به مناسبت سال روز شهادت ابن الرضا، حضرت امام جواد الائمه علیه السلام؛ درنوشتاری با عنوان امام جواد (ع)؛ ویژگی های اخلاقی، عمر کوتاه و خدماتِ بزرگ این مظهر جود و بخشندگی را به قلم آورده است :

اشاره
امام نهم که نامش «محمد»، کنیه اش «ابو جعفر» و معروف‏ترین القاب او «تقی» و «جواد» است، در ماه رمضان سال ۱۹۵ هجری قمری در شهر «مدینه» دیده به جهان گشود. پدر آن حضرت «امام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام» امام هشتم شیعیان بود. مادر او نیز «سبیکه» نام داشت که از خاندان «ماریه قبطیه» همسر پیامبر اکرم(ص) به شمار می رفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به طوری که امام رضا – علیه السلام – از او به عنوان بانویی منزه و پاکدامن و با فضیلت یاد می‌کرد. ضمن عرض تسلیت و تعزیت به محضر حضرت بقیه الله الأعظم(عج)، مراجع عظام تقلید و عموم شیعیان و پیروان اهل بیت(ع) در سراسر جهان، مقاله کوتاه زیر، تقدیم علاقه مندان ارجمند می‌شود.
۱- دلیل شناخت کمتر نسبت به امام جواد(ع)
امام جواد(ع) به دو دلیل، در بین مردم نسبت به دیگر امامان(ع) کمتر شناخته شده است:
اول) کمی سن و کوتاه بودن عمر آن حضرت:
بنابر آنچه در تاریخ آمده است، امام جواد(ع) در ۸ سالگی به امامت رسید و در سن ۲۵ سالگی به شهادت رسید. لذا کوتاه بودن عمر حضرت جواد(ع) یکی از دلایلی است که می توانیم بگوییم که امام جواد(ع) نسبت به ائمه دیگر که از عمر بیشتری برخورد بودند، کمتر در بین مردم مطرح شده است. اما در واقع مطابق آنچه در منابع حدیثی شیعه آمده، ما در مورد امام جواد(ع) معارف کم نداریم، یعنی دانستنی ها و مطالب زیادی داریم که متاسفانه این ها کمتر در میان شیعه مطرح شده است. اگر نویسندگان و اهل تحقیق بتوانند در این زمینه میراث فرهنگی و علمی زندگی دوران امام جواد(ع) را برای مردم تشریح و مطرح کنند، شاید بتوان گفت که آنچه که در مورد امام نهم حضرت جواد(ع) وجود دارد، نسبت به ائمه دیگر کمتر نیست.
دوم) شرایط خاص دوران امام(ع):
امام جواد(ع) در دوره و زمان خاصی از تاریخ زندگی می‌کردند که با پیچیدگی ها و مسائلی روبه رو شد که این موارد در زندگانی سائر امامان شیعه(ع) کمتر وجود داشت. امام(ع) در دوران حکومت «مأمون» و «معتصم» عباسی زندگی کردند. در این دوران حکومت عباسیان در افولی قرار گرفته بود که با مرگ مأمون عباسی و قدرت گرفتن معتصم، رو به نزول بیشتر گرایید. زمانی که یک حاکم قدرتمند در در جامعه زندگی می‌کند بر روی تمام مسائل آن زمان تاثیر دارد؛ مانند وقتی که «یزید» به حکومت رسید و امام حسین(ع) در برابر او قیام کرد و آن حادثه مهم اتفاق افتاد و نقطه اوجی شد که در زمان سایر ائمه و امامان معصوم(ع) وجود ندارد.
۲- ویژگی های اخلاقی و علمی امام جواد الائمه(ع)
۱. اخلاق حسنه
حضرت جواد الائمه(ع) این ویژگی را از جدّ بزرگوارشان پیامبر مکرم حضرت محمدبن عبدالله(ص) به ارث بردند. در قرآن هم تاکید شده که مسلمانان از اخلاق پیامبر(ص) الگو و سرمشق بگیرند، به مسلمانان توصیه که در رفتار و زندگی خودشان در تمام مراحل باید از پیامبر(ص) الگو بگیرند. فرزندان پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مانند پیامبر بزرگوار(ص) متّصف و متخلّق به آن اخلاق نیکو و حسنه هستند.
۲. علم فراوان
یکی از ویژگی های دیگر امام جواد(ع) علم فراوان و وسیع ایشان است؛ چنانچه پدران بزرگوارشان هم این علم وسیع (علم لدنی) را داشتند و به معنای واقعی کلمه عالم بودند. این امر در مناظراتی که ایشان انجام دادند که نمونه های آن وجود دارد قابل مشاهده است. ما شیعیان معتقد هستیم که این علم از طریق اجدادشان منتقل شده، یعنی به قدرت الهی، علم پیامبر(ص) به امام علی بن ابی طالب(ع) و نسل به نسل تا حضرت مهدی موعود(عج) منتقل شده و این علم لدنی که خداوند در اختیار این الگوهای بشریت گذاشته در نزد امام جواد(ع) هم بوده است.
۳. تقوا و پارسایی
امام جواد(ع) مانند همه امامان شیعه، الگوی کامل تقوا و پارسایی و نمونه بارز عبادت، بندگی و سجده های طولانی برای خداوند بودند.
۴. ادب و گشاده رویی با دوست و دشمن
امام جواد(ع) با همگان با ادب و احترام برخورد می‌کردند. این امر باعث جذب مخالفان و دشمنان امام به سوی ایشان می‌شد. سازش و نرم خویی با دوستان و شیعیان نیز از صفات ایشان است.
۵. حرّیت و آزادگی
همه ائمه اهل بیت(ع) از این ویژگی برخوردار بودند. آن بزرگواران هیچ گاه تسلیم ظلم و ستم نمی‌شدند و حاضر بودند در این راه تمام سختی ها را تحمل کنند. این ویژگی الگویی برای ماست که در هیچ زمانی ظلم و ستم را قبول نکنیم و با آزادگی، اعتقادات و مبانی خودمان را مطرح کنیم و تسلیم فتنه ها و توطئه های دشمنان قسم خورده اسلام و مخالفان نشویم. در این زمان که حمله به مقدسات مسلمانان از سوی آمریکائی ها و صهیونیست ها با چاپ و نشر کاریکاتورها و فیلم ها شروع شده مسلمانان و به ویژه پیروان واقعی اهل بیت(ع) می‌بایست با وحدت و یکپارچگی خاص با حضور در راه پیمائی ها و تظاهرات به مبارزه با استکبار جهانی برخیزند که همین کار هم کردند.
۳- کرامات مهم در زندگی حضرت جواد(ع)
اول) تولد حضرت(ع)
تولد امام جواد(ع) ـ که در اواخر عمر امام رضا(ع) رخ داد ـ یک کرامت الهی بود؛ آن چنانکه امام رضا(ع) بارها از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودی پرخیر و برکت یاد می‌کرد. «ابو یحیای صنعانی» می‌گوید: روزی در محضر امام رضا – علیه السلام -، فرزندش ابو جعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکت تر از او زاده نشده است». دو تن از شیعیان به نام «ابن اسباط» و «عبّاد بن اسماعیل» هم می‌گویند: در محضر امام رضا – علیه السلام – بودیم که ابو جعفر را آوردند، عرض کردیم: این همان مولود پرخیر و برکت است؟ حضرت فرمود: «آری، این همان مولودی است که در اسلام بابرکت تر از او زاده نشده است». دلیل این خیر و برکت و کرامت خاصّ این بود که عصر امام رضا(ع) عصر ویژه ای بوده و تعیین جانشین و معرفی امام بعدی، با مشکلاتی روبرو شده بود که در عصر امامان قبلی، بی سابقه بود؛ زیرا از یک سو پس از شهادت امام کاظم(ع) گروهی که به «واقفیه» معروف شدند، براساس انگیزه های مادی، امامت حضرت رضا(ع) را انکار کردند و از سوی دیگر امام رضا(ع) تا حدود چهل و هفت سالگی دارای فرزند نشده بود و چون احادیث رسیده از پیامبر حاکی بود که امامان دوازده نفرند که نه نفر آنان از نسل امام حسین خواهند بود، فقدان فرزند برای امام رضا(ع)، هم امامت خود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زیر سؤال می‌برد و واقفیه این موضوع را دستاویز قرار داده امامت حضرت رضا(ع) را انکار می‌کردند. گواه این معنا، اعتراض «حسین بن قیاما واسطی» از سران «واقفیه» بود که طی نامه ای به امام رضا(ع) او را متهم به عقیمی‌کرد و نوشت: چگونه ممکن است امام باشی در صورتی که فرزندی نداری؟! امام(ع) هم در پاسخ نوشت: “از کجا می دانی که م دارای فرزندی نخواهم بود، سوگند به خدا بیش از چند روز نمی‌گذرد که خداوند پسری به من عطا می‌کند که حق را از باطل جدا می‌کند”.
دوم) امامت حضرت(ع) در کودکی
اینکه امامت به قدرت الهی به یک نوجوان هشت ساله که هنوز به سن بلوغ نرسیده است منتقل شد یک کرامت مهم بود؛ آنچنانکه پیش از این، نبوت به حضرت عیسی(ع) در نوزادی داده شده بود.
سوم) مناظرات علمی حضرت(ع)
مناظراتی که امام(ع) با دانشمندان فرقه ها و مذاهب مختلف در این دوره دارد، بسیار مهم است. اینکه چگونه یک نوجوان می تواند در مناظرات و بحث های مختلف اسلامی و فکری با دانشمندان آن زمان، آنان را مغلوب کند، هم کرامتی بزرگ بود و هم علامتی بر حقانیت امامت ایشان.
۴- شاگردان امام جواد(ع)
امام جواد(ع) با وجود کوتاهی دوران حیات و امامت، شاگردان بزرگی را تربیت می‌کنند؛ امثال «حضرت عبدالعظیم حسنی»، «جناب علی بن مهزیار اهوازی»، «فضل بن شاذان نیشابوری»، «محمد بن سنان زاهری»، «ابونصر بزنطی کوفی» و «دعبل خزاعی» از شاگردان آن حضرت هستند که نزد ایشان، رشد علمی‌یافته و تربیت شدند و یا از آن حضرت(ع) حدیث نقل کردند. روایان احادیث جواد الائمه(ع) تنها محدثان شیعه نبودند؛ بلکه علماء و دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‏اند. به عنوان نمونه «خطیب بغدادى‏» احادیثى با سند خود ازآن حضرت نقل کرده است. همچنین «حافظ عبدالعزیزبن اخضر جنابذى‏» در کتاب معالم العتره الطاهره و مؤلفانى مانند «ابو بکر احمدبن ثابت»، «ابواسحاق ثعلبى» و «محمدبن منده بن مهربذ» در کتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتى از آن حضرت نقل کرده‏ اند.
۵- شهادت امام جواد(ع)
مأمون خلیفه عباسی که چون سایر خلفای بنی‌عباس از نفوذ باطنی امامان معصوم(ع) در بین مردم هراس داشت سعی کرد ابن الرضا(ع) را تحت مراقبت خاص خویش قرار دهد که یکی از حیله‌های وی برای اینکار ازدواج دخترش با امام بود. لذا دختر خویش «ام الفضل» را به ازدواج حضرت امام جواد(ع) درآورد تا مراقبی دائمی و از درون خانه، بر امام گمارده باشد. دلیل دیگری که مأمون دختر خود را به ازدواج امام در آورد کشاندن امام به سمت خود بود؛ چرا که تصور می‌کرد امام با این وصلت مجذوب مادیات و جاه و مقام شده، قداست وی خدشه دار و از راه اصلی منحرف، شیعیان متفرق شده و مأمون خود قوی می‌شود. مأمون همچنین می خواست با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام بر ضد خود باز داشته، خود را دوستدار و علاقه مند به آنان نشان دهد. امام جواد(ع) نیر ـ که مانند بقیه امامان(ع) از آینده اطلاع داشت و هیچ کاری را بدون آگاهی انجام نمی داد ـ بخوبی از دسیسه های مأمون آگاه بود و با علم به وصلت با دختر وی رضایت داد. یکی از دلایل پذیرش این وصلت از سوی امامان، حفظ شیعیان از دسیسه های کینه توزانه مأمون حفظ کند. لذا امام(ع) اگرچه تن به این ازدواج داد، اما شواهد تاریخی گواه این حقیقت است که مأمون نتوانست به حیله‏ های از پیش تعیین شده خود دست یابد. امام جواد(ع) تا پایان خلافت مأمون در مدینه ساکن بود و پس از مرگ مأمون به دستور معتصم عباسی و در سال ۲۲۰ هجری قمری، به همراه همسرش(ام الفضل) به بغداد رفت. ایشان در ماه ذی قعده همان سال مسموم و در آخر آن ماه به شهادت رسید.
مزار مطهر آن حضرت در کاظمین(بغداد) و در کنار قبر جدش «امام کاظم(ع)» هم اکنون قبله حاجات عابدان و موحدان و پیروان اهل البیت(ع) از سراسر جهان است.است.
“سلام الله علیه یوم وُلد و یوم استشهد و یوم یُبعث حیّا”
۶- معرفی منابع امام جواد(ع)
درباره تاریخ اهل بیت عصمت و طهارت(ع) ـ عموماً ـ و امام جواد(ع) ـ خصوصاً ـ کتاب های فراوانی منتشر شده است که هم به صورت تشریحی و هم توصیفی در این مورد بحث کرده است. مانند کتاب معجم ما کتب عن الرسول(ص) و اهل بیته(ع) اثر «عبدالجبار الرفاعی» که در واقع یک دایره المعارف بزرگ می‌باشد و در ۱۰ جلد چاپ شده است. کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه از «مرحوم آغا بزرگ تهرانی» و سائر کتب رجالی و حدیثی و تاریخی بزرگان شیعه مانند «شیخ کلینی»، «شیخ مفید»، «شیخ صدوق»، «علامه برقی» و «شیخ طوسی» هم پر است از آثار مختلف که اهل علم و نخبگان با آنها آشنا هستند.
به غیر از این کتاب ها، منابع زیر را نیز می توان معرفی کرد:
الف) کتاب‌های عربی
۱. اعلام الهدایه؛ الامام محمدبن علیّ “الجواد”علیه السلام؛ لجنه التالیف فی المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، قم المقدسه ۱۴۲۲ق، ۲۵۱ص.
۲. الامام التاسع أبو جعفر محمد الجواد علیه السلام، الشیخ محمدحسن القبیسى العاملى، بیروت: ۱۴۰۳ه ـ ۱۹۸۳م، ۱۱۷ص .
۳. الامام الجواد علیه السلام، السید عبدالرزاق الموسوى المقرّم، النجف الاشرف: المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۱ه، ۱۰۳ص.
۴. الامام الجواد علیه السلام، لجنه التألیف فى مؤسسه البلاغ، طهران: مؤسسه البلاغ، ط ۲ ۱۴۰۹ه ۱۹۸۹م، ۱۱۹ص.
۵. الامام الجواد علیه السلام؛ قدوه و أسوه، السید محمدتقى المدرسى، طهران: رابطه الاخوه الاسلامیه ۱۳۶۳ش / ۱۹۸۴م، ۷۲ص.
۶. الامام الجواد علیه السلام من المهد الى اللحد، السید محمدکاظم القزوینى، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۰۸ه.
۷. الامام محمد بن على الجواد علیه السلام، عبد الزهراء عثمان محمد، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۰۸ه ۱۴۹ص۲۰ .
۸. الامام المعجزه محمد الجواد علیه السلام؛ سیره و دراسه و تحلیل، کامل سلیمان، بیروت: دار الکتاب اللبنانى .
۹. الحیاه السیاسیه للامام الجواد علیه السلام؛ نبذه یسیره؛ السید جعفر مرتضى العاملى، بیروت: الدار الاسلامیه، ۱۴۰۵ه ـ ۱۹۸۵م، ۱۱۷ص.
۱۰. محمد الجواد علیه السلام، الامام المعجزه(سیره و دراسه و تحلیل)، کامل سلیمان، بیروت: الشرکه العالمیه ـ ۱۹۸۸م، ۳۶۰ص .
۱۱. مسند الامام الجواد علیه السلام، الشیخ عزیز الله العطاردى. مشهد: الموتمر العالمى للامام الرضا(ع)، ۱۴۱۰ه، ۳۵۵ص .
۱۲. أبوجعفر؛ محمد الجواد علیه السلام…[تاسع أئمه اهل البیت الطاهر”صلوات الله علیهم اجمعین”، مولده و وفاته و مده عمره و مدفنه فی اعیان الشیعه] السید محسن الامین العاملی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ه ـ ۱۹۸۳م .
ب) کتاب‌های فارسی
۱. پیشوایان هدایت؛ جواد الائمه، حضرت امام محمدتقی(ع)؛ تألیف: گروه پژوهش مجمع جهانی اهل بیت(ع)؛ ترجمه: اداره ترجمه مجمع جهانی اهل بیت(ع)، قم: انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(ع) وزیری، ۳۸۵ ص.
۲. امام جواد(ع)، گروه نویسندگان مؤسسه البلاغ، ترجمه: محمود شریفى، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، ۱۳۶۸، جیبى، ۱۶۸ص؛
۳. امام محمد تقى(ع)، سید کاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشاراتى فیض کاشانى، ۱۳۷۰، رقعى، ۴۹ ص؛
۴. پیشواى نهم حضرت امام محمدتقى(ع)، گروه نویسندگان، چاپ مکرر، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۱، رقعى، ۵۶ ص؛
۵. تحلیلى از زندگانى و دوران امام محمدتقى(ع)، فضل الله صلواتى، اصفهان، انتشارات خرد، ۱۳۶۴، رقعى، ۶۱۰ص؛
۶. تحلیلى از زندگانى و زمان امام جواد(ع)، گروه نویسندگان، زیرنظر قوام الدین وشنوى قمى، قم، مؤسسه احیاء و نشر میراث اسلامى، ۱۳۵۹، جیبى، ۱۳۸ص؛
۷. ذکر حالات حضرت امام محمدتقى(ع) و…، عباس فیض قمى(م۱۳۹۴ق)، قم، چاپ خانه قم، ۱۳۶۴ق، رقعى، ۳۲۰ص؛
۸. حضرت امام جواد(ع)، گروه کودکان و نوجوانان بنیاد بعثت، بازنویسى: مهدى رحیمى، چاپ دوم، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۴، رقعى، ۶۸ص؛
۹. حضرت امام محمدتقى(ع)، عبدالامیر فولاد زاده، تهران، انتشارات اعلمى، ۱۳۵۹، وزیرى، ۳۵ص؛
۱۰. حضرت امام محمدتقى(ع)، فضل الله کمپانى(م۱۴۱۴ق)، تهران، انتشارات مفید، ۱۳۶۲؛
۱۲. حضرت امام محمدتقى(ع)، میر ابوالفتح دعوتى، قم، انتشارات شفق، بى تا، وزیرى، ۳۲ص؛
۱۳. زندگانى امام جواد(ع)، احمد صادقى اردستانى، قم، انتشارات نقش، ۱۳۷۶ش، رقعى، ۲۵۰ص؛
۱۴. زندگانى امام جواد(ع)، سیف الله یعقوبى قمشه‌اى، تهران، مسجد الغدیر، ۱۳۶۴، رقعى، ۱۲۴ص؛
۱۵. زندگانى امام محمدتقى(ع)، حسین عمادزاده(۱۴۱۰ق)، تهران، شرکت سهامى طبع کتاب، ۱۳۴۱ش۱۳۸۲/ق، وزیرى، ۳۳۴ص؛
۱۶. زندگانى امام محمدتقى(ع)؛ نهمین پیشواى معصوم، عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، قم، انتشارات نسل جوان، ۱۳۵۷ش، جیبى، ۱۱۹ص؛
۱۷. زندگانى امام نهم حضرت امام جواد(ع)، نوشته: هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق، ساده‌نویسى، دفتر تحقیق و تألیف کتب درسى، چاپ سوم، تهران، سازمان نهضت سواد آموزى، ۱۳۷۵، رقعى، ۲۴ص؛
۱۸. زندگانى حضرت امام جواد(ع)، مرتضى مدرسى چهاردهى(۱۴۰۷ق)، چاپ پنجم، تهران، انتشارات موسوى، ۱۳۶۱، رقعى، ۲۵۲ص؛
۱۹. زندگانى سیاسى امام جواد(ع)، تألیف: سید جعفر مرتضى عاملى، ترجمه: سید محمد حسینى، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۳۶۷، رقعى، ۱۴۴ص؛
۲۰. زندگى امام جواد(ع)، سید محمد حسینى شاهرودى، تهران، انتشارات فیض کاشانى، ۱۳۷۵، وزیرى، ۲۲۴ ص؛
۲۱. نگاهى بر زندگى امام جواد(ع)، محمد محمدى اشتهاردى، تهران، نشر مطهر، ۱۴۱۶/ق، رقعى، ۱۴۴ص؛ ۲۲. نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد(ع)، تألیف: سید عبدالرزاق موسوى مقرّم(۱۳۹۱ق)، ترجمه: پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى، ۱۳۷۱ ش، وزیرى، ۱۷۷ص.
۲۳. امام جواد(ع)، امید امیدار، قم، انتشارات شفق، ۱۳۵۵، جیبى، ۳۲ ص.

_____

شفقنا