آداب و رسوم ایرانیان در رؤیت هلال ماه

استهلال تلاش برای رؤیت هلال ماه است، این عمل دارای ارزش نجومی است، چرا که ماه قمری ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روز باشد و مشاهده ماه نو، گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی و صرف وقت است.

از نظر اسلام این کار اهمیت بسیاری دارد زیرا مناسبتهای دین اسلام بر مبنای گاه‌شمار قمری تنظیم شده، از جمله رؤیت هلال ماه مبارک رمضان که نویدبخش ظهور خوبیها و ایجاد فرصت و بستری برای خودسازی و نزدیکی هر چه بیشتر به خالق هستی است.

گردش ماه موجب می‌شود ناظر زمینی آن را به حالتهای مختلفی ببیند که دلیل آن تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگامی‌که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست.

اصطلاحا به این لحظه مقارنه ماه و خورشید یا ماه نو گفته می‌شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است . شاید به نظر برسد که در هر ماه قمری باید یک خورشید گرفتگی داشته باشیم ولی از آنجا که صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمین به دور خورشید زاویه می سازد بنابراین در برخی موارد سایه ماه از بالا یا پایین صفحه مدار زمین می‌گذرد و خورشید گرفتگی اتفاق نمی افتد.

هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد، رؤیت آن آسانتر است. با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و سطح درخشان آن بیشتر می‌شود. عوامل مختلفی در رویت هلال ماه مأ هستند:

مدت مکث : هلال های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه مدت مکث گفته می‌شود . هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریکتر و امکان رؤیت فراهم می‌شود. مدت مکث هلال های باریک کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از ۴۰ دقیقه است. چنین هلال هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.

زمان غروب خورشید : چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می‌شود. هر چه نسبت به زمان مقارنه ماه، خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه ای هلال افزایش می‌یابد. بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رؤیت هلال بهتر می‌شود.

فاصله ماه از زمین : با توجه به اینکه مدار ماه به دور زمین بیضی است بنابراین مطابق قانون دوم کپلر سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه زمانی اتفاق بیفتد که ماه در حوالی حضیض مدارش باشد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می‌گیرد و جدایی آن سریع تر افزایش می‌یابد. چنین هلالی در مقایسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت تر رؤیت می‌شود.

در تقویم هجری قمری قراردادی ماه های به طور متوالی ۲۹ و ۳۰ روز در نظر گرفته می‌شود.در تقویم هجری قمری مورد استفاده کشورهای اسلامی‌بر اساس معیارها و ضوابطی ۲۹ یا ۳۰ روزه بودن ماه تعیین می‌شود. مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه ۲۹ ام ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده است و فردا روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز ۲۹ ام رویت نشد ماه ۳۰ روزه است.

به دلیل اهمیت نجومی و فقهی پیش بینی رؤیت هلال ماه همواره مورد توجه منجمین اسلامی‌بوده است. مشکل تقویم هجری قمری از سه مقوله نجومی، انسانی و فقهی قابل بررسی است. امروزه با وجود نرم افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه کار ساده ای است ولی از آنجا که مسئله رؤیت یک امر انسانی است و بحث رؤیت امری است که با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است بنابراین باعث بروز عدم قطعیت در پیش بینی می‌شود.

اما دو فتوای اصلی برای رؤیت ماه وجود دارد . یکی اینکه امکان رؤیت هلال برای فرد است که در یک مکان خاص زندگی می‌کند و باید خود، ماه را ببینند تا اول ماه اثبات شود .

دوم اینکه اگر در جایی هلال رؤیت شود، در تمام کره زمین یعنی هر جایی که در آن لحظه شب باشد، فردای آن اول ماه خواهد بود که این برای همه ممکن است .

در کشور ما برای رفع هر گونه شبهه و نگرانی، ستادهای خاصی فعال هستند که به طور ویژه به امر استهلال می پردازند، برای ماه مبارک رمضان و عید فطر نیز گروهها تعیین شده در نقاط مختلف کشور مستقر و مشاهدات خود را به پایگاههایی که در دفتر مقام معظم رهبری استقرار دارند گزارش کرده و نتیجه نهایی از سوی رهبری اعلام می‌شود.

هلال ماه در آیینه پیدا می‌شود

در ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ عامه به شمار می آید. در این ماه تلاش می‌شود گوشه هایی از سنن و باورهای مردم ایران به نقل از کتاب "رمضان در فرهنگ مردم" نوشته احمد وکیلیان مورد بررسی قرار گیرد.
مردم ماه مبارک رمضان را با رویت هلال آغاز می‌کردند مگر آنکه ماه شعبان سی روز بود یا حاکم بلد روز آغاز ماه را قبلا تعیین و مردم را به روزه گرفتن حکم می‌کرد.

رویت هلال در یزد

در شهرستان یزد برای رویت ماه مردم غروب روز آخر ماه شعبان به بالای مناره ها، گلدسته ها، تکیه ها، پیش طاق مساجد و پشت بام ها می رفتند و با نگاه دقیق در آسمان به جستجوی ماه می پرداختند و در صورت مشاهده ماه اعمال مخصوص ماه رمضان را به جا می آوردند. همگانی شدن مراسم آغاز ماه رمضان در صورتی بود که " اعلم بلد " به آن حکم می‌کرد و برای اینکه او به آغاز ماه حکم کند باید شخصا ماه را می دید یا به گفته عده زیادی که ماه را دیده بودند یقین حاصل می‌کرد و یا به قول دو نفر مومن عادل اکتفا می‌کرد.

اعلم بلد بعد از به جا آوردن نماز جماعت مغرب و عشا به منبر می رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را به اطلاع حاضران می رساند. بعد موذن به گلدسته مسجد می رفت و اذان می‌گفت. بعضی از افرادی هم که صدای اذان را می‌شنیدند به اذان گفتن می ایستادند تا صدای اذان به دورترین نقاط برسد و مردم از حکم مطلع شوند. اگر هوا ابری و رویت ماه غیر ممکن بود افرادی را به آبادیها و شهرهای نزدیک که افقشان با افق شهر یکی بود و احتمال می دادند آسمان آنجا صاف است می فرستادند تا به رویت ماه اطمینان حاصل کنند. مردم اگر از این راه هم به دیدن ماه موفق نمی‌شدند به خانه هایشان می رفتند و منتظر حکم مجتهد می ماندند.

در صورتی که شب از نیمه می‌گذشت و دیدن ماه ثابت و معلوم می‌گشت به وسیله نواختن نقاره دیدن ماه را اعلام می‌کردند، چنانچه تا سحر دیدن ماه ثابت نمی‌شد مردم سحری می خوردند و روزه می‌گرفتند تا اگر ماه رمضان آغاز شده باشد از تکالیف دینی غافل نمانند. اگر تا قبل از ظهر اطلاع می‌یافتند که ماه رمضان آغاز نشده است روزه را می‌شکستند در غیر این صورت روزه را ادامه می دادند. (لازم به تذکر است که روزه یادشده را نباید به نیت روزه واجب و روزه اول ماه رمضان به حساب آورد، اگر چنین کنند روزه ای حرام خواهد بود.)

حاجت طلبی در لحظه دیدن ماه نو

از عقاید مردم در مورد دیدن ماه نو آن است که به محض رویت ماه چشمشان را می‌بندند و سعی می‌کنند روی قرآن یا نام خدا یا ظرف آب یا سبزه و یا روی زیبا بگشایند و صلوات بفرستند. همچنین عقیده دارند در لحظه دیدن ماه نو هر حاجتی از خداوند طلب کنند برآورده خواهد شد.

در صغاد آباد فارس اگر چهار نفر مومن موفق به دیدن ماه نو شوند متفقا به در مسجدجامع که وسط صغاد واقع شده است می روند و به موذن می‌گویند: " جار بکش. امشب حتما شب نیت است ". موذن هم روی بام یا گلدسته مسجد می رود و با صدای بلند می‌گوید: " مومنین، ماه نو را دیده‌اند خود را برای سحری خوردن و روزه گرفتن آماده کنید " اگر هوا ابری باشد و موفق به دیدن ماه نشوند چند نفر را به شهرهای آباده و " قمشه " یا آبادیهای اطراف می فرستند تا از دیدن ماه مطلع شوند.

در اصطهبانات فارس به محض دیدن هلال ماه مبارک رمضان چند توپ شلیک می‌کنند تا همه مردم باخبر شوند. هر کس صدای توپ را بشنود این اصطلاح را می‌گوید: " توپ هدر شد، ماه دیده شد. "

در جهرم فارس مردم برای دیدن ماه نو به " کوه البرز " که مشرف به شهر است می روند و با دیدن ماه چشمشان را می‌بندند و آن روی انگشتر فیروزه یا درخت سبز یا آب روان و یا قرآن می‌گشایند اگر هیچ کدام از این چیزها نبود چشمشان را روی سکه باز می‌کنند.

در کازرون فارس بعد از دیدن هلال ماه رمضان سه صلوات می فرستند و می‌گویند: " خدایا یک ماه قدم دار و مبارکی رو همه شیعیون نو شده باشد " یا گویند: " الهی ماه شریف و مبارک و بابرکتی رو همه عزیزون و غریبون نو شده باشد. "

پیرمردها بر بام های شهر اراک

مردم اراک وقتی هلال ماه رمضان را می‌بینند به یکدیگر تبریک می‌گویند و آرزوی توفیق روزه و عبادت برای خود و دیگران می‌کنند. اراکی ها نیز هنگام دیدن ماه سعی می‌کنند چشمشان را روی قرآن یا آب روان بگشایند. بعضی آب روان را روشنایی و بعضی سرگردانی می دانند. عده ای هم ماه را در آیینه ای که رو بروی ماه نگه می دارند مشاهده می‌کنند و دیدن ماه را در آیینه مبارک می دانند. در اراک هنگام رویت ماه رسم است چند پیرمرد به پشت بام یا گلدسته مساجد بروند و اذان بگویند.

در قمصر کاشان برای دیدن هلال ماه رمضان مردم به بام خانه هایشان می روند و با خود یک کلام الله مجید، یک آیینه و یک سینی که داخل آن یک ظرف آب که کمی سبزی خوردن در آن است می‌برند. روی فرش رو به قبله می نشینند، آن گاه آیینه را به سمت آسمان می‌گیرند و آن قدر جا به جا می‌کنند تا ماه را در آیینه ببینند. به محض مشاهده ماه یک شخص باسواد با صدای بلند سوره یاسین قرائت می‌کند و دیگران در دل همراه با او سوره یاسین را می خوانند. بعد یک حمد و سه قل هوالله خوانده و چند صلوات می فرستند. سرانجام هر یک از افراد جرعه ای از ظرف محتوی آب و سبزی می نوشند و عقیده دارند خوردن آب و سبزی به آنها نیروی قناعت می دهد و موفق می‌شوند بدون ناراحتی ماه مبارک رمضان را روزه بگیرند. بعد از این اعمال یک نفر طبل می زند تا اگر کسی ماه را ندیده باشد مطلع شود.

در ضمن در قمصر بازگشودن چشم را بعد از دیدن هلال در صورت سادات شگون می دانند و سعی می‌کنند وقتی هلال ماه رمضان را دیدند به صورت سید یا سیده ای نگاه کنند. سادات هم وقتی ماه را می‌بینند به سینه خود نگاه می‌کنند و صلوات می فرستند.

در تاکستان قزوین پس از رویت ماه نو بر آیینه و قرآن می نگرند کسانی هم که در سینه خال دارند پس از مشاهده ماه به سینه خود نگاه می‌کنند و معتقدند چون این خال خدایی است برای آنها خوشبختی می آورد. زنانی که بچه ندارند دختر بچه یا پسر بچه ای خوشرو را با خود به بام می‌برند و به محض دیدن ماه به روی او نگاه می‌کنند و از خدا می خواهند که به آنها بچه ای سالم و زیبا عطا کند.
مهر