دایرهالمعارف موعود آخرالزّمان

آنچه مجموعه دایرهالمعارف را از کتاب اطلاعات عمومی متمایز می‌سازد، بنیاد نظری و نگرش جامع و ویژه‌ای است که بر مضامین و معارف موجود در آن حاکم می‌شود و چون نخی نامرئی اجزای مجموعه را به هم پیوند می‌دهد. این امر، نگاه و دریافت عمومی مخاطبان را متوّجه و متذکّر آن نظر بنیادی و نگرش ویژه می‌کند.

در حقیقت، نگارش دایرهالمعارف، در نقاط عطف مهم تاریخی هر قوم، وظیفه سنگین اصلاح یا تجدید بنای نگرش و دریافت کلی آن قوم را، درباره هستی و فرهنگ آنها، عهده‌دار است. چنان‌که تألیف دایرهالمعارف بزرگ فرانسه، موجب شد تا عموم روشنفکران عصر رنسانس، با ارائه تعاریفی جدید، درباره همه شئون زندگی بشر و البته متفاوت با نگرش ادوار پیشین (عصر مسیحیت)، بنیاد جدیدی را در غرب استوار سازند؛ بنیادی که مبتنی بر «سکولاریزم» تعریفی نو از عالم و آدم عرضه داشت.

حسب همین نگرش و به دلیل فقدان اثری جامع دراین‌باره، از نخستین روزهای فعّالیت، مؤسّسه فرهنگی موضوع تألیف دایرهالمعارف موعود آخرالزّمان را در دستور کار مؤسّسه قرار داد و سپس به تدارک مجموعه‌ای از مطالب مستند، مستدل، مدون، شیوا و جامع که امکان مراجعه و استفاده علاقمندان حوزه «معارف مهدوی»، به ویژه پژوهشگران جوان را فراهم کند و در عین حال دربرگیرنده عموم مباحث موجود و مشهود در آثار متقدمان و متأخرّان باشد، همّت گماشت.

با وجود این، ضرورت تدوین یک مأخذشناسی جامع، ما را، پیش از هر اقدام، به سوی شناسایی، جمع‌آوری و مطالعه جامع منابعی سوق داد که از قرون گذشته حاوی مجموعه معارف مهدوی بودند. در عمل نیز روشن شد که بدون این مهم، امکان ورود به جغرافیای تألیف آن اثر بزرگ میسّر نبود. در واقع این امر به مقدمه ضروری و لازم دایرهالمعارف مبدل شد و بدین ترتیب مدت دو سال و نیم تدارک مأخذشناسی تفصیلی ذهن و زبان و قلم گروه پژوهشی را درگیر فعّالیتی بی‌وقفه و مستمر ساخت.

سابقه گفت‌وگو از آخرالزّمان، ظهور، منجی‌گرایی و…، عمری به درازی حیات بشر در عرصه هستی دارد، چنان‌که همه ملل و نحل متوجّه و متذکر این امر هستند؛ لیکن، در حوزه فرهنگ اسلامی عمر این گفت‌وگو به روزهای آغاز بعثت حضرت ختمی مرتبت(ص)، باز می‌گردد چنان‌که پیشوایان معصوم(ع) نیز این مبحث را، نیز استمرار می‌بخشند و کتاب‌هایی با عنوان «الغیبـه» مقارن عصر ائمّه(ع) تألیف می‌شود و بعد از قرن سوم و چهارم توجه به این موضوع به اوج خود می‌رسد و با تألیف کتاب‌هایی چون «الغیبـه» شیخ طوسی، «الغیبـه» نعمانی و «کمال‌الدّین» شیخ صدوق به رشد و کمال می‌رسد.

در مراحل بررسی منابع و مآخذ اسلامی، آغاز کار، مطالعه آثار پیشینیان، از میان عالمان و پژوهشگران قرون چهارم و پنجم هجری و انجام کار و نقطه فصل بررسی آثار مؤلفان و نویسندگان سال ۱۴۲۵ ق / ۱۳۸۳ ش در نظر گرفته شد. در واقع، این اثر ـ مأخذشناسی تفصیلی ـ دربرگیرنده کلیه آثاری است، که به صورت جدی، موضوع مهدویّت و منجی‌گرایی را از قرون چهارم تا پانزدهم (حدود ۱۴۲۱ سال) اساس مطالعه و موضوع بررسی و تحقیق خود قرار داده‌اند.

بی‌گمان، در این گستره، تمامی آثار از لحاظ کیفیت و غنا حائز رتبه اوّل نیستند و در میان خود آثاری را نیز جای داده‌اند که از حیث محتوا و مستندات حائز رتبه دوم و سوم‌اند. با این همه پژوهشگر آگاهی به میزان شناخت از سابقه و جایگاه مؤلف و محقّق در میان اهل علم و تحقیق، گستره مباحث و موضوعات، مستندات ارائه شده در اثر، رده‌بندی مطالب و موضوعات، وزانت قلم و استحکام مباحث، به جایگاه و رتبه یک اثر در میان عموم آثار مهدوی ـ که در حال حاضر دربرگیرنده قریب به ۲۵۰۰ اثر است ـ پی می‌برد.

هر یک از مجلدات این اثر به ترتیب حرف اوّل عناوین کتاب‌ها، تنظیم شده و در برگیرنده اطلاعات تفصیلی کلیه آثاری است که تا پایان سال ۱۳۸۳ تألیف و منتشر شده‌اند با وجود این امکان دارد اثر یا آثاری از دسترس نگاه ما دور مانده باشند که در این صورت در مجلدات پایانی و در مراحل تکمیلی بررسی و به کلّ اثر افزوده خواهد شد.

هر مراجعه‌کننده‌ای در بدو امر و با ملاحظه صفحات پایانی این اثر، خود را مواجه با بیش از هزار نمایه می‌بیند که بی‌گمان هنگام ارائه سایر مجلدات ممکن است به عددی به مراتب بزرگ‌تر از این بینجامد. در واقع گستره موضوعات موجود در منابع، باعث بسط دایره نمایه‌ها است.

بیان این نکته ضروری است که موضوع «مهدویّت» و منجی‌گرایی، همواره مطمح نظر عموم فرق، ملل و نحل واقع شده و جمع شایان توجهی از این آثار که به زبان فارسی یا عربی تألیف و منتشر شده‌اند، حامل دریافت‌های مخصوص فرق و ملل مختلف نیز هست. بی‌گمان، دوری گزیدن و حذف این آثار، از دایره تحقیق و تفحص هیچ محقّق و پژوهشگری، پسندیده نیست با این حال برای حفظ شأن و حیثیت اثری که به نام مبارک حضرت ولی‌عصر(ع) منتشر می‌شود از معرفی و درج منابع و کتب ضاله پرهیز شده است. لیکن کلیه آثاری که در آنها مؤلفان به نقد و بررسی آراء مضلین و شناسایی آسیب‌ها و تهدیدها و طرح آنها مبادرت ورزیده‌اند در این اثر معرفی شده‌اند.

شیوه به کار رفته در مأخذشناسی جامع مهدوی و ساختار تدوین عناوین و همچنین تنظیم نمایه‌ها و موضوعات، آن را از کلیه آثار رایج و مشابه متفاوت و متمایز می‌سازد. مهم‌ترین نکته دراین‌باره دوری گزیدن از روش‌های مرسوم در طبقه‌بندی اطلاعات و منابع است، زیرا روش‌های معمول طبقه‌بندی علوم جدید غربی و رده‌بندی متکی به نظام‌های دیویی و کنگره در خود و با خود نگرشی را منتقل می‌سازد که اساساً متفاوت با نگرش کلی حوزه علوم دینی درباره هستی و انسان است؛ ولی متأسفانه، غالب پژوهشگران حاضر و فعّال در شرق اسلامی، هنگام تألیف آثار و طبقه‌بندی منابع، خود را ملزم و متعهد به مراعات این شیوه‌ها کرده‌اند.

اگرچه ارائه نظام‌نامه‌ای متفاوت و مبتنی بر دریافت دینی برای طبقه‌بندی علوم و منابع در حوزه فرهنگ اسلامی‌بر عهده‌ این اثر، یعنی مأخذشناسی جامع مهدوی نیست؛ لیکن، به عنوان مقدمه و پیش درآمد، خود را متعهد به دوری گزیدن از قالب‌های مرسوم ـ که سزاوار نقد هستند ـ دانسته‌ایم و با به کارگیری شیوه‌ای متفاوت در نمایه‌سازی، سعی در برداشتن گام اوّل به سوی ایجاد یک تحوّل اساسی در این امر کرده‌ایم  خود همین مجموعه نیز می‌تواند بسیاری از مراجعه‌کنندگان را در اتّخاذ این شیوه، دستیابی به مجموعه‌ای از نمایه‌ها با ارتباط معنادار و تنظیم صورت‌بندی جدیدی در تحقیق و حتی تتبع یاری دهد.

تاکنون هفت جلد از این مجموعه منتشر شده و قرار است کتاب‌هایی که پس از انتشار این مجموعه تهیه شده‌اند در مجلّدی به عنوان ضمیمه بیاید.
جلد هشتم و نهم دایرهالمعارف موعود آخرالزمان عهده‌دار انتشار زندگی‌نامه و اطلاعات جامع از افرادی است که در طول این قرن‌ها دست به قلم برده و نام و یاد امام عصر(ع) را زنده نگاه داشته‌اند. بخش عمده‌ای از مطالب و مستندات فرهنگ جامع مؤلفان مهدوی تاکنون گردآوری شده که پس از جمع‌بندی به زودی به مخاطبان موعود ارائه خواهد شد.

لازم به ذکر است که دایرهالمعارف موعود آخرالزّمان در جشنواره پژوهش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌که در زمستان سال ۱۳۸۵ برگزار شد تنها اثری بود که توانست رتبه اوّل را احراز کند.

بخش سوم دایرهالمعارف، مباحث و مطالب مهدوی را ذیل بیش از یک‌هزار مدخل در بر خواهد گرفت که در مجموع تعداد مجلّدات این دایرهالمعارف به بیست جلد خواهد رسید. امید که به زودی شاهد تکمیل کلیه بخش‌های آن باشیم.

ماهنامه موعود شماره ۱۰۰