حقوق امام زمان(ع)

برای روشن شدن این موضوع، به روایتی از امام صادق(ع) که از پدر ارجمندش، امام باقر(ع) و از جدّ بزرگوارش امام سجّاد(ع) نقل کرده است، اشاره میکنیم. در این روایت چنین میخوانیم:

«ما پیشوایان اهل اسلام و حجّتهای خدا بر جهانیان و سروران مؤمنان، رهبران رو سفیدان و سرپرستان مؤمنان هستیم. ما امانی برای ساکنان زمین هستیم، همچنان که ستارگان، امانی برای اهل آسمان هستند. ما کسانی هستیم که خداوند به وسیلۀ ما، آسمان را از اینکه جز به اذن او بر زمین افتد، نگه میدارد و به وسیلۀ ما، زمین را از اینکه ساکنانش را پریشان سازد، حفظ میکند و به وسیلۀ ما، باران را فرو میفرستد، رحمتش را جاری میسازد و برکات زمین را خارج میکند. اگر یکی از ما در زمین نباشیم، زمین ساکنانش را در کام خود فرو میبرد.» سپس فرمود: «زمین از زمانی که خدا، آدم را آفرید، هیچ گاه از حجّت خدا خالی نبوده است، خواه این حجّت، آشکار و شناخته شده باشد، خواه غایب و از دیدهها پنهان و تا برپایی رستاخیز نیز زمین از حجّت خدا خالی نمیماند، اگر این گونه نبود، خدا پرستیده نمیشد.»۱
به دلیل همین عظمت حقوق امام(ع) است که در دعای ندبه از خدا میخواهیم که ما را در ادای این حقوق یاری کند:
«خداوندا! … ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی(ع))، تلاش در پیروی از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منّت گذار.»۲

پس از این مقدّمه، برای آشنایی بیشتر با حقوق امام زمان(ع) برخی از روایاتی را که در این زمینه به دست ما رسیده است، به اجمال بررسی میکنیم:

۱. ضرورت ادای حقوق امام(ع)
در این زمینه روایات فراوانی از پیامبر اعظم(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) وارد شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم.۳

رسول اکرم(ص) در روایتی میفرماید:
«سوگند به آنکه جانم در دست اوست، هیچ بندهای را کردارش سود نرساند، مگر در پرتو شناخت حقّ ما.»۴
امام صادق(ع) نیز در همین زمینه میفرماید:
«خداوند عزّوجلّ به وسیلۀ پیشوایان هدایت از خاندان پیامبر ما، دینش را آشکار ساخت و به وسیلۀ ایشان راهش را روشن نمود و به واسطۀ آنان چشمههای پنهان دانش خود را گشود. پس، از امّت محمّد ـ درود خدا بر او و خاندانش باد ـ هرکس که حقّ واجب امامش را بشناسد، مزّه ایمانش را بچشد و به ارزش دلپذیریِ اسلام خود پی برد.»۵

۲. حقوق امام عصر(ع)
پیشوایان معصوم دین(ع) حقوق گوناگونی برعهدۀ ما دارند که بررسی تفصیلی همۀ این حقوق، مجالی گسترده میطلبد، در این مجال به برخی از مهمترین این حقوق اشاره میکنیم:

الف. دوست داشتن
رسول اکرم(ص) در ازای زحمات فراوانی که در راه ارشاد و هدایت مردم پذیرا شد، تنها یک چیز از مردم درخواست کرد و آن دوستی خویشاوندان خود بود. قرآن کریم دراینباره میفرماید:
«قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّۀَ فِی الْقُرْبى۶‏؛ بگو به ازای آن [رسالت]، پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی دربارۀ خویشاوندان.»
امام باقر(ع) در پاسخ شخصی که از ایشان دربارۀ تفسیر این آیه پرسیده بود، میفرماید:
«به خدا سوگند که این [دوستی]، فریضهای است که خداوند نسبت به اهل بیت محمّد بر عهدۀ بندگان نهاده است.»۷
احادیث دیگری نیز در این زمینه وارد شده است که به جهت رعایت اختصار به همین مقدار بسنده میکنیم.۸

ب. تمسّک جستن
بیتردید در تندباد حوادث روزگار و به هنگام برخاستن توفانهای سهمگین، تنها با چنگ زدن به «دستگیرهای محکم» میتوان از درافتادن به وادی گمراهی در امان ماند و راه هدایت و رستگاری را بازشناخت.
قرآن کریم از این دستگیرۀ محکم، گاه با تعبیر «عروۀ الوثقی؛ دستاویز استوار»۹ و گاه با تعبیر «حبل الله؛ ریسمان خدا» ۱۰ یاد کرده است.

به تصریح روایات، این دستگیرۀ محکم تنها اهلبیت عصمت و طهارت(ع) هستند و به همین دلیل همۀ اهل ایمان موظّف شدهاند که تنها به آنها تمسّک جویند.

امام علی(ع) در این باره میفرماید:
«رسول خدا ـ درود خدا بر او و خاندانش باد ـ به من فرمود: «ای علی…! شما حجّت خدا بر خلق او و آن دستگیرۀ محکم هستید که هرکس بدان چنگ زند، هدایت شود و هرکه رهایش کند، گمراه گردد.»۱۱

از امام صادق(ع) نیز در این باره چنین روایت شده است:
«دروغ میگوید کسی که مدّعی است ما را شناخته، ولی به دامن دیگران چنگ آویخته است.»۱۲

گفتنی است، برخی از اهل تحقیق معتقدند: احادیثی که بر وجوب تمسّک به اهل بیت دلالت دارند، بیش از حدّ تواترند.۱۳

ج. دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان
آنگاه ما در ادّعای دوستی با اهل بیت عصمت و طهارت(ع) صادق هستیم که دوستان آنها را دوست بداریم و با دشمنان آنها دشمنی کنیم. از این رو در روایات، دوستی با دوستان اهل بیت(ع) و دشمنی با دشمنان آنها، یکی از حقوق امامان معصوم(ع) برشمرده شده و بسیار بر آن تأکید شده است.

پیامبر خاتم(ص) در این باره میفرماید:
«هر کس دوست دارد که برکشتی نجات بنشیند و به دستگیرۀ محکم چنگ آویزد و ریسمان استوار خدا را بگیرد، باید پس از من، علی را دوست بدارد و با دشمن او دشمنی کند و امامان هدایتگر از نسل او را به پیشوایی بپذیرد؛ زیرا آنان پس از من جانشینان و اوصیای من و حجّت خدا بر خلقند و سروران امّت هستند و پرهیزگاران را به سوی بهشت میبرند. حزب آنها، حزب من و حزب من، حزب خداست و حزب دشمنان آنان، حزب شیطان است.»۱۴

د. پذیرفتن ولایت
به تصریح روایات، در آموزههای اسلامی هیچ موضوعی به‌اندازۀ موضوع ولایت، تأکید نشده است۱۵ و به همین دلیل میتوان گفت، پذیرش ولایت و سرپرستی امامان معصوم(ع) یکی از مهمترین حقوق آنهاست. در روایتی که از پیامبر اعظم(ص) نقل شده است، در این زمینه چنین میخوانیم:
«هرکس دوست دارد که مانند من زندگی و چون من بمیرد و به بهشتی که پرودگارم مرا وعده داده است، وارد شود، پس باید ولایت علیّ بن ابیطالب و وارثان پاک او را که پس از من امامان هدایتگر و چراغهای تاریکیها هستند، بپذیرد؛ زیرا آنها هرگز شما را از راه راست به کجراهۀ گمراهی نمیکشانند.» ۱۶

امام علی(ع) نیز در این باره میفرماید:
«ما را برعهدۀ مردم، حقّ فرمانبری و ولایت است و برای این کار، از خداوند سبحان پاداش نیک خواهند گرفت.»۱۷

ه . مقدّم داشتن
به دلیل برتریها و ویژگیهای بیمانندی که خدای متعال به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) ارزانی داشته، سزاوار است که آنها در همۀ زمینهها بر همگان مقدّم داشته شوند و هیچ کس بر آنها ترجیح داده نشود. به این موضوع نیز به عنوان یکی از حقوق امامان معصوم(ع)، در روایات بسیار توجّه شده و از جمله در روایتی که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده، چنین آمده است:
«خدای متعال ذرّیۀ هر پیامبری را از پشت خود او قرار داده است، ولی ذرّیۀ مرا از پشت علیّ بن ابیطالب(ع) … پس آنان را پیشرو قرار دهید و از ایشان جلو نیفتید؛ زیرا آنان در خردسالی، بردبارترین شما هستند و در بزرگی، داناترینتان. بنابراین، از آنها پیروی کنید؛ چرا که ایشان شما را به گمراهی نمیکشانند و از راه راست بیرونتان نمیبرند.»۱۸

و. پیروی کردن
امامان معصوم(ع) در علم، تقوا، شجاعت، سیاست، سخاوت، کرامت و دیگر صفات پسندیدۀ اخلاقی، سرآمد اهل روزگار هستند و به همین دلیل، مردم باید آنان را پیشوا و مقتدای خود سازند و در همۀ امور به آنها اقتدا کنند. پیامبر اکرم(ص) در این باره میفرماید:
«هر کس خوشحال میشود مانند من زندگی کند و مانند من از دنیا برود و در بهشت برینی که پروردگارم آن را کاشته است، ساکن شود، باید پس از من علی را دوست دارد و به امامان پس از من اقتدا کند؛ زیرا آنان عترت منند، از طینت من آفریده شدهاند و فهم و دانش روزی شدهاند.»۱۹

ز. گرامی داشتن
پیامبر اعظم(ص) همواره بر ضرورت گرامی داشتن اهل بیت طاهرین خود(ع) تأکید میکرد و امّت خود را از آزار و اذیّت آنان برحذر میداشت. به همین دلیل میتوان گفت که یکی از حقوق قطعی و مسلّم امامان معصوم(ع) گرامی داشتن، عزیز شمردن و خوار نساختن آنان است.
در روایتی که ابن عبّاس نقل کرده، در این زمینه چنین آمده است:
رسول خدا ـ درود خدا بر او و خاندانش باد ـ بر منبر رفت و برایمان سخنرانی کرد و مردم جمع شدند. آن حضرت فرمود: «ای مردم! شما [در روز قیامت] گرد آورده خواهید شد و دربارۀ ثقلین از شما خواهند پرسید. پس مواظب باشید که پس از من با آنان چگونه عمل میکنید. آنان، اهل بیت من هستند. هرکه ایشان را آزار دهد، مرا آزار داده و هرکه به ایشان ستم کند، به من ستم کرده است. هرکه ایشان را خوار دارد، مرا خوار داشته و هرکه ایشان را عزیز شمارد، مرا عزیز شمرده است. هرکه ایشان را یاری دهد، مرا یاری داده و هرکه ایشان را تنها و بییاور گذراد، مرا تنها و بییاور گذاشته است.»۲۰

ح. ادا کردن حقوق مالی
خداوند متعال در قرآن کریم، حقوق مالی مشخّصی را برای پیامبر اکرم(ص) و خویشاوندان او در نظر گرفته است که در اصطلاح از آن تعبیر به «خمس» میشود:
«وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیل؛ بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و از آن خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.»۲۱

در زمینۀ وجوب ادای خمس، به عنوان یکی از حقوق مالی امامان معصوم(ع) روایات فراوانی وارد شده است که از آن جمله میتوان به روایت زیر که از امام سجّاد(ع) نقل شده است، اشاره کرد.

ابن دیلمی نقل میکند که علیّ بن الحسین(ع) به مردی از اهل شام فرمود: «آیا در سورۀ انفال نخواندهای که «بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و … است؟» عرض کرد: چرا. پس شما، همانان هستید؟ فرمود: «آری.»۲۲

امام عصر(ع) در یکی از توقیعات خود، مردم را از کوتاهی در ادای حقوق مالی اهل بیت(ع) برحذر داشته است و میفرماید:

«هرکس به ناحق چیزی از اموال ما را تصاحب کند، به راستی درون خویش را از آتش انباشته است و به زودی به رو در آتش افکنده خواهد شد.»۲۳

آن حضرت همچنین دربارۀ فلسفۀ پرداخت خمس میفرماید:
«اموال شما را نمیپذیریم مگر به دلیل اینکه پاک شوید، پس هر که میخواهد، بپردازد و هرکس میخواهد، نپردازد.»۲۴

ط. پیشکش کردن مال
چنانکه در مقدّمۀ این مبحث یادآور شدیم، همۀ فیضهای مادّی و معنوی و همۀ نعمتهای دنیوی و اخروی که ما از آنها بهرهمندیم، به برکت وجود اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است و از همین رو شایسته است که ما به هر طریق ممکن سپاس خود را به پیشگاه این بزرگواران عرضه و به هر بهانهای مهر و محبّت خود را به آنان اعلام کنیم. اگرچه آنها از سپاس، مهر و محبّت ما کاملاً بینیازند.

یکی از این راهها، پیشکش کردن مال به پیشگاه حضرات معصومان(ع) است که در اصطلاح از آن به «صله دادن» تعبیر میشود.

در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده در این زمینه چنین آمده است:
«صله دادنِ از اموال خود به آل محمّد را فرو مگذارید. هرکه داراست به قدر دارایاش [صله دهد] و هرکه نادار است به فراخور ناداریاش. هرکه میخواهد خداوند، مهمترین حاجتهایی را که از خدا میخواهد، برآورده سازد، از مال خود، آنچه را بیشتر از همه مورد نیاز اوست، به آل محمّد و شیعیان آنان صله دهد.»۲۵

چنانکه از روایت یاد شده هم به دست میآید، مراد از صله دادن، این نیست که مالی را به طور مستقیم به اهل بیت(ع) پیشکش کنیم، بلکه منظور این است که ما به قصد خشنودی این خاندان، اموال خود را در راههایی که آنها میپسندند، به ویژه در راه دستگیری از شیعیان درمانده که یتیمان آلمحمّد(ع) به شمار میآیند، هزینه کنیم.

ی. فرستادن صلوات
یکی دیگر از حقوق امامان معصوم(ع) درود و صلوات فرستادن بر آنهاست. در این زمینه نیز روایات فراوانی وارد شده است که در اینجا به دو روایت بسنده میکنیم.

از رسول خاتم(ص) روایت شده است که فرمود: «هرکه نمازی بخواند و در آن بر من و اهل بیتم صلوات نفرستد، نمازش پذیرفته نمیشود.»۲۶

امام صادق(ع) نیز در این باره میفرماید: «پدرم مردی را دید که به کعبه آویخته و میگوید: اللهمّ صلّ علی محمّد. پدرم به او فرمود: «ای بندۀ خدا! آن را ناقص مگو. حقّ ما را ضایع مگردان. بگو: اللهمّ صل محمّد و اهل بیته.»۲۷

ک. یاد کردن
از آنجا که یاد کردن از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و بیان فضایل و صفات برجستۀ آنها، موجب زنده شدن مکتب اهل بیت(ع) و جلا یافتن دلهای ما میشود، در روایات سفارشهای فراوانی به این موضوع شده است. در یکی از این روایات، امام صادق(ع) خطاب به داوود بن سرحان میفرماید:
«ای داوود! سلام مرا به دوستدارانم برسان و آنچه را میگویم و به آنان ابلاغ کن. رحمت خدا بر آن بندهای که با دیگری گرد آید و دو نفری دربارۀ امر ما گفتوگو کنند که در این حال، سومین نفر آنان فرشتهای است که برای آن دو آمرزش میطلبد. هیچ دو نفری گرد هم نیامدند و از ما یاد نکردند، مگر اینکه خداوند متعال، به وجود آنان بر فرشتگان بالید. پس هرگاه گرد هم آمدید، به ذکر مشغول شوید؛ زیرا گردهمآیی و مذاکرۀ شما با یکدیگر باعث زنده شدن ما میشود. بهترین مردم بعد از ما کسی است که دربارۀ امر ما مذاکره کند و به یاد و نام ما، فراخواند.»۲۸

در پایان آرزو میکنیم که خداوند به همۀ ما توفیق شناخت و ادای کامل حقوق اهل بیت عصمت و طهارت(ع)؛ به ویژه امام عصر(ع) را ارزانی فرماید و در دنیا و آخرت ما را از فیض وجود این بزرگواران بهرهمند سازد.
آمین یا ربّ العالمین

ابراهیم شفیعی سروستانی

پینوشتها:
۱. لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الأثر، ص ۲۶۸، ح ۶۳۸.
۲. محمّد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۱۰۹.
۳. برای مطالعۀ بیشتر در این زمینه ر.ک: محمّد محمّدی ریشهری، اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث، ترجمۀ حمیدرضا شیخی و حمیدرضا آژیر، ج ۲، صص ۵۴۰ ـ ۵۴۹.
۴. همان، ص ۵۴۱، ح ۷۸۱.
۵. همان، ص ۵۴۳، ح ۷۶۸.
۶. سورۀ شوری(۴۲)، آیۀ ۲۳.
۷. اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث، ج ۲، ص ۵۵۶، ح ۸۱۹.
۸. ر.ک: همان، صص ۵۵۱، ۵۵۹.
۹. ر.ک: سورۀ بقره(۲)، آیۀ ۲۵۶ و سورۀ لقمان(۳۱)، آیۀ ۲۲.
۱۰. ر. ک: سورۀ آل عمران(۳)، آیۀ ۱۰۳.
۱۱. اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث، ج ۲، ص ۵۶۱، ح ۸۳۴.
۱۲. همان، ص ۵۶۵، ح ۸۴۵.
۱۳. ر.ک: همان، ص ۵۶۵.
۱۴. همان، ص ۵۶۱، ح ۸۳۲.
۱۵. ر.ک: محمّد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص ۱۸، ح ۳.
۱۶. اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث، ج ۲، ص ۵۶۷، ح ۸۴۹.
۱۷. همان، ص ۵۶۸، ح ۸۵۶.
۱۸. همان، ص ۵۷۵، ح ۸۶۹.
۱۹. همان، ص ۵۷۷، ح ۸۷۴.
۲۰. همان، ص ۵۸۳، ح ۸۸۵.
۲۱. سورۀ انفال(۸)، آیۀ ۴۱.
۲۲. اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث، ص ۵۸۵، ح ۸۹۱.
۲۳. محمّد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۸۳، ح ۱۱.
۲۴. همان، ص ۱۸۰، ح ۱۰.
۲۵. اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث، ص ۵۸۷، ح ۸۹۸.
۲۶. همان، ص ۵۸۹، ح ۹۰۴.
۲۷. همان، ح ۹۰۳.
۲۸. همان، ص ۵۹۱، ح ۹۱۰.