امام جعفر صادق(ع)و بنیان گذاری مكتب تشیّع جعفری

۲۵ شوال، مصادف است با سالروز شهادت مؤسّس مذهب شیعه اثنی عشری و احیاء کننده اسلام ناب محمّدی(ص)، حضرت جعفر بن محمّد الصادق(ع) که این شهادت جانگداز را به پیشگاه منجی عالم بشریّت، حضرت حجّت بن الحسن العسکری(عج)، رهبر معظّم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای(دام ظلّه)، عموم مسلمانان، به خصوص شیعیان سراسر جهان و امّت شهید پرور و قهرمان ایران اسلامی، تسلیت و تعزیت عرض می نمائیم.

در این نوشتار کوتاه به بررسی اجمالی حوادث دوران زندگانی ایشان و نفش آن حضرت در بنیان گذاری مکتب شیعه اثنی عشری می پردازیم:

۱-ولادت، کمالات نفسانی و مقامات علمی
حضرت امام صادق(ع) در تاریخ هفدهم ربیع الاوّل سال ۸۳ هجری در مدینه منوّره به دنیا آمد.(۱) مکنّی به(ابو عبدالله) و ملقّب به(صادق) است[ گفته می‌شود این لقب را پیامبر اسلام(ص)به ایشان داده است]. مدت زندگانی حضرت، ۶۵ سال و مدت زمان امامت آن حضرت، ۳۴ سال بود.آن حضرت ۱۲ سال در مدینه با جدّ بزرگوارش امام سجّاد(ع) و ۹ سال با پدرش امام باقر(ع) زندگی کرد. در این مدّت، دشواری ها و سختی های زندگی در حکومت حاکمان ظالم بنی امیّه را شاهد بود و همراه با پدرش در راه نشر معارف اهل بیت(ع) تلاش می‌کرد.
– مالک بن انس در مورد شخصیت و مقام علمی و عملی امام صادق(ع) می‌گوید:
« و لقد کنت أتی جعفر بن محمّد[ع] و کان کثیر المزاح و التبسّم، فاذا ذُکر عنده النبیّ(ص) اخضر و اصفر و لقد اختلف الیه زماناً و ما کانت اراه الاّ علی ثلاث خصالٍ: امّا مصلیاٌ و امّا صائماٌ و امّا یقراٌ القرآن و ما رأیته قطّ یُحدث عن رسول اللّه(ص) الاّ علی الطهارۀ، ولایتکلّم فی ما لاٌ یعنیه و کان من العلماء الزهّاد الذین یخشون الله و ما رأیته قطّ الاّ خرج الوسادۀ من تحته و یجعلها تحتی ».(۲)
ترجمه: مدتی خدمت جعفر بن محمّد[ع] مشرف می‌شدم. آن حضرت اهل مزاح و تبسّم بود. هنگامی‌که در محضر ایشان نامی از پیامبر(ص) برده می‌شد، رنگش به سبزی و سپس به زردی می‌گرائید. در مدت رفت و آمد به منزل ایشان، او را از سه حالت خارج ندیدم؛ یا نماز می خواند و یا روزه بود و یا به قرائت قرآن مشغول بود و هرگز بدون وضوء از حضرت رسول(ص) حدیث نقل نمی فرمود و سخنی که به درد من نخورد، بر زبان جاری نمی ساخت، ایشان از علمای زاهدی بود که ترس از خدا سراسر وجودش را فرا گرفته بود، هرگز به خدمت او شرفیاب نشدم جزء اینکه زیرانداز خود را برای نشستن من اختصاص می داد.
– جاحظ(از علمای قرن سوم) نیز می‌گوید:
« جعفر بن محمّد[ع] الذی ملا الدنیا علمه و فقهه و یقال انّ ابا حنیفه من تلامذته و کذلک سفیان الثوری و حسبک بهما فی هذا الباب »(۳)
ترجمه: جعفر بن محمّد[ع] کسی بود که علم و فقهش عالم را فرا گرفته بود و گفته می‌شود ابو حنیفه و سفیان ثوری از شاگردان او بودند و شاگردی این دو در عظمت علمی او کافیست.
حسن بن علیّ الوشاء[از اصحاب امام رضا(ع)] می‌گوید:
« در مسجد کوفه ۹۰۰ نفر را دیدم که “حدثنی جعفر بن محمّد[ع]” می‌گفتند.(۴)
شیخ مفید(ره) می فرماید:
« و لم ینقل العلماء عن احدٍ من اهل بیته ما نقل عنه(ع)»(۵)
ترجمه: علمای اسلام آنقدر حدیث که از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند از هیچکدام ائمه(ع) دیگر نقل نکرده‌اند.
امام صادق(ع) با توجه به موقعیت و اوضاع سیاسی جامعه فرصتی به دست آوردند تا احادیث و معارف اسلام را در زمینه های تفسیر قرآن، فقه و احکام و عقاید توسط شاگردان خود در سینه تاریخ ثبت و برای همیشه اسلام را بیمه نمایند. آن حضرت، نهضت علمی و انقلاب فرهنگی امام باقر(ع) را توسعه داد و در رشته های علوم عقلی، فقهی و نقلی شاگردان برجسته ای همانند هشام بن حکم، محمّد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مومن الطاق، مفضّل بن عمر و جابر بن حیّان تربیت کرد به طوری که تعداد آنان را بالغ بر ۴۰۰۰ نفر ذکر کرده‌اند.
پیرامون عظمت شخصیت علمی و کمالات معنوی امام صادق(ع) عبارات و سخنان فراوانی نقل شده که در کتاب ألامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه تالیف مرحوم شیخ اسد حیدر(ره) گردآوری شده است.(۶)

۲- اوضاع اجتماعی – سیاسی و نقش امام صادق(ع)
یکی از مسائلی که در عصر امام صادق(ع) از اهمیت والائی برخوردار است، مسئله استماع حدیث از ناحیه عده ای از افرادی است که در میان آنها هم شیعه و طرفدار واقعی و هم دشمن و معاند اسلام دیده می‌شود، زیرا تمامی‌شاگردان حضرت نمی توانستند تفکر و اندیشه خود را در یک زاویه صحیح قرار داده و همه معارف دینی خود را همانند محمّد بن مسلم و زراره اخذ نمایند و حتی در صف شاگردان امام صادق(ع) کسانی که طرفداران سرسخت خلافت بنی امیه و بنی عباس بودند حاضر می‌شدند و پراکنده شدن این عده در اطراف جامعه اسلامی‌باعث تفسیر و توجیه عقاید مختلف با بینش های گوناگون می‌شد و جریان های سیاسی موجود در جامعه نیز به اختلاف عقاید و برداشتها تاثیر می‌گذاشتند. در نتیجه یکی از حوادث عمیق این عصر، فراوانی شاگردان با اختلاف وسیع فکری و عقیدتی در گوشه کنار جامعه اسلامی‌بود.
امام صادق(ع) هم با توجه به این مسئله از ناقلان صحیح احادیث شدیداً حمایت می‌کرد، چنانچه در جمله ای فرمودند:
« رحم الله زراره بن أعین، لولا زراره و نظراوه لاندرست احادیث أبی»(۷)
ترجمه: خداوند زراره را رحمت کند، به درستی اگر او و امثال او نبودند احادیث پدرم از میان می رفت.

۳- پدیده غلات
یکی از مشکلات عصر امام صادق(ع) مسئله غلات و عقاید باطل آنها بود، که آن حضرت(ع) شدیداً به مقابله و مبارزه با آنها برخواست و این مبارزه و مخالفت باعث محدود شدن و تضعیف این فرقه گردید.
مسئله ای که باید مورد توجه قرار داد، این است که شیعه واقعی و حقیقی، جدا از غلات و عقاید آنها می‌باشد به طوری که بسیاری از تاریخ نویسان و مستشرفان قادر به فهم و درک این مسئله نبوده و نیستند!. اینک به گوشه هایی از تدبیر امام صادق(ع) در برابر انحرافات این فرقه اشاره می‌شود:

الف-پرهیز دادن شیعیان واقعی از معاشرت با آنان
امام صادق(ع) در حدیثی به مفضل فرمود:
« یا مفضّل لا تقاعدوهم و لا تواکلوهم و لا تشاربوهم و لا تصافحوهم و لا تواثروهم»(۸)
ترجمه: ای مفضل با غلات نشست و برخواست نداشته باشید و با آنها غذا نخورید و دست دوستی بسوی آنها دراز نکنید و به مبادله علمی‌با آنان نپردازید.

ب- تکذیب عقاید و افکار غلات
در روایتی، عیسی جرجانی می‌گوید: به جعفر بن محمّد(ع) عرض کردم، آیا آنچه از این جماعت(غلات) شنیده ام به شما عرض کنم، امام(ع)فرمود: بگو، گفتم: فانّ طائفه عبدوک و اتخذوک الهاً من دون الله و طائفه اُخری والولک بالنبوّه… قال: فبکی حتی ابتلّت لحیته ثم قال: « ان امکننی الله من هولاء فلم أسفک دمائهم سفک الله دم ولدی علی یدیّ ».(۹)
ترجمه: گروهی از غلات شما را بجای خدا عبادت می‌کنند و تعدادی دیگر نسبت پیامبری به شما می دهند. راوی می‌گوید، امام صادق(ع) با شنیدن این مطلب چندان گریه کردند که صورت مبارکشان از اشک چشمش خیس شد، سپس فرمود: اگر خداوند آنان را در دسترس من قرار دهد و من خون آنان را نریزم، خداوند خون فرزندانم را به دست من بریزد.

۴- پایه گذاری نهضت علمی و تدوین فقه اهل بیت(ع)
این پاره ای از وضعیت اجتماعی، فکری جامعه اسلامی‌بود که ذکر شد، اما غالب حرکت جامعه که می توان به آن ارزش فراوان قائل شد مسئله نقل احادیث و پایه گذاری نهضت عظیم علمی توسط امام صادق(ع) می‌باشد که به طور خلاصه ذکر می‌شود:
زمینه های گسترش این نهضت بزرگ از عصر امام باقر(ع) شروع شد، زیرا در آن عصر حرکت ها و جنبشهای سیاسی بر علیه دستگاه خلافت اموی از طرف شیعیان و مخالفان آغاز گردید و درست در آغاز امامت امام صادق(ع) این درگیری ها به اوج خود رسید و می رفت که قیام بنی عباس بر علیه بنی امیه، باعث اضمحال و نابودی بنی امیه گردد. حضرت در این زمان با تدبیر خاص و تیز هوشی فراوان از فرصت استفاده کردند و تصمیم به نشر معارف و احادیث نبوی(ص) و پدران بزرگوارش گرفتند که مسئله باعث تدوین فقه مترقی و بنیادین شیعه انثی عشری گردید.
ابان بن تغلب(یکی از شاگردان امام) می‌گوید:
« الشیعه، الذین اذا اختلف الناس عن رسول الله(ص) أخذوا بقول علّیٍ(ع) و اذا اختلف الناس عن قول علیٍّ(ع) أخذوا بقول جعفر بن محمّد(ع)».(۱۰)
ترجمه: شیعیان کسانی هستند که وقتی مردم در قول و سخن پیامبر(ص) اختلاف کردند، سخن امیر المؤمنین علیّ(ع) را بپذیرند و وقتی در سخن او هم اختلاف شد، سخن جعفر بن محمّد الصادق(ع) را می‌گیرند.
یکی از مسائل دیگری که در اواخر این عصر به وقوع می پیوندد، فشار سیاسی از ناحیه حکومت ظالم و غاصب اموی بر شیعیان می‌باشد به طوری که امام صادق(ع) بر مسئله تقیّه اصرار می ورزد و اگر کوچکترین اتهامی‌شبیه(رفض) به کسی وارد می‌شود کافی بود که احترام جانی و مالی او از بین رفته و گرفتار شکنجه و نابودی شود.

۵- فشار حکام جور و قیامهای آزادی خواه
از جمله قیام ها و حرکت های مردمی‌که توسط عده ای در زمان امام صادق(ع) بر علیه ظلم و ستم حاکمان آغاز گردیده می توان به قیامهای علویان و عباسیان اشاره نمود، به طوری که به دنبال قیام عباسیان، بنی امیه سقوط کردند، عباسان که با شعار های عدالتخواهانه و … روی کار آمده بودند، خودشان در عمل به دشمنان و مخالفان سرسخت اهل بیت و آل محمّد(ع) مبدل گشتند.
امام صادق(ع) که نیرنگ و دنیا خواهی و ترویز عباسیان را به وضوح دریافته بودند، به هیچ وجه آنها را تائید نفرمود ولی کم و بیش از قیام عدالت خواه زید بن علیّ(ع) حمایت می‌کرد. چنانچه نقل شده است که امام صادق(ع) فرمود: « رحمه الله، امّا انّه کان مؤمناً و کان عالماً و کان صدوقا، ً امّا انّه لو ظفر لوفی، أمّا انّه لو ملک یعرف کیف یضعها»(۱۱)
ترجمه: خداوند او(زید) را رحمت کند، مرد مؤمن و عالم و راست گویی بود که اگر پیروز می‌شد با وفا باقی می ماند و اگر زمامدار می‌گشت، می دانست آن را به دست چه کسی بسپارد.
از جمله قیام های دیگر شورش و قیام “ابو سلمه خلال و ابو مسلم خراسانی” بود که امام(ع) به آنها روی خوش نشان نداد. امام صادق(ع) به درستی می دانست که آنان در شورش خودشان راستگو نیستند. در منابع تاریخی آمده است که ابومسلم خراسانی در راه استقرار حکومت ستمگر عباسیان جمعیت بی شماری را کشت!. برخی از مورّخان مانند ابن اثیر و طبری می نویسند: کشته های او بالغ بر ۶۰۰۰ نفر بود!.
بخش پایانی زندگانی امام صادق(ع) مصادف با خلافت ظالمانه منصور عباسی گردید، امام(ع) شدیداً از ناحیه خلیفه مورد دشمنی و حسادت قرار گرفت، زیرا امام(ع) بر حقانیت ولایت ائمه و از جمله خودشان اصرار می ورزید و لحظه ای حاضر به پذیرش و تایید حکومت بنی العباس نشد. (۱۲) لذا دشمن از همین مسئله بیمناک بود. بالاخره آن بزرگوار با توطئه منصور عباسی(لع) در ۲۵ شوّال سال ۱۴۸ هجری در سنّ ۶۵ سالگی مسموم، شهید، و مظلومانه در قبرستان بقیع مدفون شد.(۱۳)
“سلام الله علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم بیعت حیّأ”
——————————————————————
پی نوشتها:
۱) کلینی، اصول الکافی ج۱ ص۴۷۲؛ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ج۲ص۱۷۹؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی ص۲۶۶.
۲) ابن حجر، تهدیب التهذیب ج ۱ ص ۸۸؛ أسد حیدر، الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه ج۲ ص۵۳؛ گروه نویسندگان، اعلام الهدایه: الامام جعفر بن محمّد”الصادق” ج ۸ ص ۴۲.
۳) جاحظ، رسائل جاحظ ص۱۰۶.
۴) أسد حیدر، الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعه ج۱ ص۵۱ الی ۶۲.
۵) اربلّی، کشف الغمّه فی معرفه الائمه(ع) ج۲ ص۱۶۶؛ پیشوائی، سیره پیشوایان…ص ۳۵۲.
۶) مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ج ۲ ص ۱۷۹.
۷) طوسی، اختیار معرفه الرجال ص۱۳۶.
۸) همان ج۲ ص۵۸۶.
۹) جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع) ج۱ ص۲۶۰.
۱۰) نجاشی، رجال النجاشی ص۹.
۱۱) طوسی، اختیار معرفه الرجال ص۳۸۵؛ کریمیان، سیره و قیام زید بن علیّ(ع) ص۴۹.
۱۲) حرّ عاملی، وسائل الشیعه ج۱ ص۸ (اشاره به حدیث معروف که ارکان اسلام را نماز، روزه، زکات، حج و ولایت ذکر می‌کند و مهمتر و کاملتر از همه را همان ولایت و حکومت حاکمان عادل و پیشوایان حق می‌شمارد).
۱۳) طبرسی، اعلام الوری ص۲۶۶؛ پیشوائی، سیره پیشوایان…ص ۳۸۹.

نگارنده: حجّت الاسلام عبّاس جعفری(دانش آموخته ی حوزه ی علمیه ی قم)